Zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym banku w związku z nieważnością umowy kredytu denominowanego lub indeksowanego do kursu waluty obcej

Monitor Prawa Bankowego 2024/03 Marzec

Seria być może najszerzej komentowanych w Polsce XXI w. procesów cywilnych, określanych nierzadko mianem „sporów frankowych”, na przestrzeni ostatnich lat zaowocowała ukształtowaniem się bogatej i, jak się wydaje, coraz bardziej spójnej linii orzeczniczej – na poziomie zarówno krajowym, jak i unijnym. Przekład zebranych konkluzji na temat sposobu rozliczenia nieważnej umowy kredytu na grunt upadłości banku napotyka jednak szereg problemów praktycznych związanych ze specyfiką zarówno samego postępowania upadłościowego, jak i działającego od 1.01.2021 r. systemu teleinformatycznego do obsługi postępowania sądowego[1]. W niniejszym artykule omówione zostaną kwestie, które dotyczą kluczowego z perspektywy kredytobiorców etapu postępowania – zgłoszeń wierzytelności.

Bartosz Sierakowski

Michał Paczek

Funkcja i przedmiot zgłoszenia wierzytelności oraz relacja pomiędzy cywilnoprocesowym i upadłościowym modelem dochodzenia roszczeń

Z chwilą ogłoszenia upadłości banku zasadniczy tryb dochodzenia przez kredytobiorcę wierzytelności o zwrot wpłat, które nienależnie uiścił w wykonaniu nieważnej umowy kredytu, przestaje być właściwy. Drogę procesu cywilnego zastępuje odtąd instytucja zgłoszenia wierzytelności (art. 236 p.u.[2]). Z kolei prowadzenie spraw upadłego banku przejmuje wyznaczony przez sąd upadłościowy syndyk – zarówno co do toczących się postępowań sądowych (art. 144 p.u.), jak i co do zarządu majątkiem (art. 160 ust. 1 p.u.). Postępowania sądowe wszczęte przed dniem ogłoszenia upadłości banku i dążące do uzyskania od upadłego jakichkolwiek sum tytułem zwrotu nienależnie spłaconych rat kredytu podlegają zawieszeniu (art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c.) i nie mogą się dalej toczyć (art. 145 ust. 1 p.u.). Ich ewentualne podjęcie (przeciwko syndykowi) ustawodawca uzależnił od wyczerpania trybu przewidzianego prawem upadłościowym. Przesłanka „wyczerpania trybu określonego ustawą”, w ocenie Sądu Najwyższego^[3], oznacza, że wierzyciel w pierwszej kolejności musi dokonać zgłoszenia wierzytelności, następnie złożyć sprzeciw do listy wierzytelności do sędziego-komisarza, a potem skierować zażalenie na postanowienie sędziego-komisarza do sądu upadłościowego. Prezentowany jest również pogląd, że do spełnienia przesłanki „wyczerpania trybu” wystarczy dokonanie zgłoszenia wierzytelności[4]. Warunek ten dotyczy także wszczęcia nowych postępowań o zapłatę przeciwko syndykowi.

W ocenie autorów odmiennie podejść należy do drugiego z żądań procesowych formułowanych przez kredytobiorców „walutowych”, tj. żądania ustalenia nieważności umowy kredytu denominowanego bądź indeksowanego do waluty obcej. Choć wszczęte przed ogłoszeniem upadłości banku postępowania o ustalenie także podlegają zawieszeniu na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., to jednak – po określeniu osoby pełniącej funkcję syndyka – powinny one toczyć się dalej przy jego udziale[5]. W przeciwieństwie do roszczenia o zapłatę (a więc spełnienie świadczenia przez dłużnika) żądanie procesowe zmierza jedynie do przesądzenia o nieistnieniu oznaczonego stosunku prawnego. Nie mogłoby ono zostać zrealizowane w procedurze zgłoszenia wierzytelności. Podobnie w tym trybie nie można żądać np. uchylenia czy stwierdzenia nieważności uchwały spółki kapitałowej albo ustalenia treści księgi wieczystej. Ponadto z perspektywy kredytobiorcy celowość wszczęcia lub dokończenia postępowania o ustalenie, po ogłoszeniu upadłości kontrahenta, przejawia się w uzyskaniu prawomocnego orzeczenia wiążącego syndyka. Chodzi o orzeczenie potwierdzające zasadność zgłoszenia wierzytelności opartego na nieważności umowy kredytu (zob. niżej) bądź – w razie uprzedniej, prawomocnej odmowy uznania wierzytelności – służące jako zasadniczy argument do sprostowania listy wierzytelności w trybie art. 262 ust. 2 p.u. albo wykreślenia hipoteki z księgi wieczystej. Należy przy tym zauważyć, że rozmiar i immanentnie z nim związana czasochłonność postępowania upadłościowego banku nie wyklucza sytuacji, w której prawomocne orzeczenie dotyczące ważności umowy kredytu zapadłoby jeszcze przed sporządzeniem listy wierzytelności przez syndyka.

Konsekwentnie także w sprawie o zapłatę i ustalenie nieważności umowy kredytu, którą wszczęto przed dniem ogłoszenia upadłości pozwanego banku, po tej dacie uzasadnione jest, kolejno, zawieszenie postępowania przez sąd i jego podjęcie z ograniczeniem do drugiego z żądań po określeniu osoby pełniącej funkcję syndyka.

Jak zasygnalizowano, po ogłoszeniu upadłości banku do zaspokojenia roszczenia kredytobiorcy o zwrot nienależnych świadczeń – w związku z nieważnością umowy kredytu denominowanego lub indeksowanego do waluty obcej – dojść może zasadniczo tylko w wyniku skutecznie dokonanego zgłoszenia wierzytelności. Pełni ono rolę zbliżoną do powództwa. Jeżeli objęta zgłoszeniem należność została uznana przez syndyka w całości lub części, umieszcza się ją na liście wierzytelności, na podstawie której sporządza się następnie plan podziału funduszów masy upadłości. Finalnie, w oparciu o ten plan, wypłacane są uprawnionym wierzycielom środki zgromadzone w toku likwidacji majątku upadłego.

W przypadku upadłości banku suma przeznaczona do podziału jest jednak w pierwszej kolejności pomniejszana o koszty postępowania upadłościowego, koszty poprzedzającej to postępowanie przymusowej restrukturyzacji banku (niepokryte z przychodów uzyskanych w jej toku) oraz (jeśli wystarczy na to środków) tzw. inne zobowiązania masy, czyli wierzytelności powstałe po ogłoszeniu upadłości i niezaspokojone w ramach bieżącej działalności syndyka (np. wynagrodzenie należne za pracę na rzecz upadłego w okresie po ogłoszeniu upadłości). W kontekście kredytobiorców „walutowych” warto zastrzec, że jako inne zobowiązanie masy upadłości należy również zakwalifikować roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia w postaci rat kapitałowo-odsetkowych uiszczonych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu po ogłoszeniu upadłości banku[6].

Gdy – po zaspokojeniu w całości wspomnianych kosztów i zobowiązań – w masie upadłości banku pozostaną jeszcze środki, przeznacza się je na zaspokojenie wierzytelności wykazanych na liście według kolejności wynikającej z przypisanych im, zgodnie z art. 440 ust. 2 p.u., kategorii i podkategorii zaspokojenia. Wierzytelności zaklasyfikowane do kategorii (podkategorii) niższej podlegają zaspokojeniu tylko wtedy, gdy – po spłacie w całości wierzytelności należących do kategorii wyższej – w masie upadłości pozostają nierozdysponowane fundusze. Jeśli natomiast dostępne środki nie pozwalają na spłatę w pełni wszystkich wierzytelności danej kategorii, zaspokaja się je proporcjonalnie do ich wysokości.

W zakresie podlegającym zgłoszeniu (obejmującym okres przed ogłoszeniem upadłości banku) omawianą należność kredytobiorcy podzielić można na:

• wierzytelność główną – roszczenie o zwrot wszystkich świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy kredytowej (tytułem rat kapitałowo-odsetkowych, prowizji, zwrotu kosztów ubezpieczenia niskiego wkładu własnego itp.),
• wierzytelność odsetkową – odsetki za opóźnienie w zaspokojeniu wierzytelności głównej za okres od dnia jej wymagalności do dnia poprzedzającego ogłoszenie upadłości banku (włącznie).

Zgodnie z art. 440 ust. 2 pkt 3 lit. d oraz pkt 4 lit. a p.u., w razie ogłoszenia upadłości banku-kredytodawcy, wierzytelność główna w powyższym rozumieniu podlega zgłoszeniu w kategorii III podkategorii IV, zaś wierzytelność odsetkowa – w kategorii IV podkategorii I. Kategoria III podkategoria IV jest także właściwa dla prawomocnie zasądzonych od pozwanego banku (przed ogłoszeniem jego upadłości) kosztów postępowania sądowego.

Skuteczne zgłoszenie wierzytelności o zwrot nienależnych świadczeń zależy od wypełnienia przez wierzyciela-kredytobiorcę wszystkich wymogów formalnych. Ich zasadniczy wykaz zawarto w art. 240 p.u., przy czym zgłoszenie wierzytelności – jako pismo procesowe – musi także spełniać ogólne wymagania przewidziane dla takiego pisma i wynikające z odpowiedniego stosowania k.p.c. (art. 229 ust. 1 p.u.). Zgłoszenie może być obecnie skutecznie wniesione wyłącznie na wyznaczonym formularzu w systemie teleinformatycznym KRZ[7].

Poza spełnieniem warunków formalnych, podejście pragmatyczne wymaga uwzględnienia, wraz ze zgłoszeniem wierzytelności, dodatkowego dokumentu w postaci oświadczenia o potrąceniu (szerzej zob. niżej). Chodzi o zgłoszenia m.in. następujących grup kredytobiorców „walutowych”:

• osób, które nie złożyły skutecznie oświadczenia o potrąceniu bankowi przed dniem ogłoszenia upadłości i nie otrzymały takiego oświadczenia od banku,
• osób, które nie złożyły skutecznie oświadczenia o potrąceniu bankowi przed dniem ogłoszenia upadłości i kwestionują oświadczenie złożone przez bank (co do wysokości wskazanych w nim wierzytelności lub jego skuteczności),
• osób, które złożyły skutecznie oświadczenie o potrąceniu lub otrzymały bezsporne oświadczenie od banku, gdy zachodzi potrzeba dalszego potrącenia, tj. zarówno kredytobiorcy, jak i bankowi – według stanu na dzień ogłoszenia upadłości (pomimo częściowego potrącenia) – przysługują jeszcze względem siebie wierzytelności.

W ślad za nowszym orzecznictwem TSUE[8] wskazać należy, że do definitywnego przesądzenia o abuzywności klauzul zamieszczonych w umowie kredytu, a także o jej nieważności, nie jest konieczne odebranie od kredytobiorcy-konsumenta wyraźnego oświadczenia o odmowie potwierdzenia niedozwolonych postanowień umownych i zgodzie na uznanie umowy za nieważną. Gdy konsument nie złożył takiego oświadczenia, nie może to być traktowane jako przeszkoda do uznania wierzytelności o zwrot nienależnego świadczenia przez syndyka upadłego banku.

Warto zauważyć, że – wskutek jednoznacznej deklaracji TSUE[9] – częściowej dezaktualizacji uległo dotychczasowe stanowisko SN[10]. Według tego stanowiska oświadczenie konsumenta o wyrażeniu zgody na utrzymanie w mocy abuzywnych postanowień lub odmowie jej wyrażenia miałoby przesądzać – z mocą ex tunc – o losie umowy dotkniętej do tego momentu sankcją bezskuteczności zawieszonej (gdy wyeliminowanie abuzywnych postanowień z treści umowy uniemożliwiałoby utrzymanie jej w mocy). Uwzględniwszy prymat orzeczeń TSUE nad dorobkiem sądów krajowych, w ocenie autorów, uznać należy, że sankcja nieważności umowy, która wynika z zastrzeżenia nieuczciwych warunków o istotnym charakterze, nie może być obecnie utożsamiana z sankcją bezskuteczności względnej. Jednocześnie, przez wzgląd na przyznane konsumentowi uprawnienie do sanowania takiej wadliwości^[11], istoty tej sankcji nie oddaje także w pełni konstrukcja nieważności bezwzględnej. Dlatego jej jednoznaczne przypisanie do katalogu sankcji przewidzianych w prawie polskim jest obecnie utrudnione. Z perspektywy omawianych roszczeń kredytobiorców „walutowych” aktualna pozostaje zasadnicza teza wynikająca ze stanowiska SN, że – niezależnie od przyjętej kwalifikacji tej sankcji – występuje condictio sine causa w rozumieniu art. 410 § 2 k.c.

Zgłoszenia wierzytelności należy dokonać w terminie 30 dni od dnia obwieszczenia o upadłości banku w Systemie KRZ. Spóźnione zgłoszenie wiąże się z koniecznością poniesienia zryczałtowanych kosztów postępowania upadłościowego w wysokości wyznaczonej zgodnie z art. 235 ust. 1 p.u.

Kompetencja syndyka do zbadania przesłanek nieważności umowy kredytu

Zgłoszenia wierzytelności podlegają weryfikacji przez syndyka. W pierwszej kolejności bada się spełnienie wymogów formalnych (art. 241-242a p.u.). Następnie zgłoszenie podlega analizie na płaszczyźnie merytorycznej (art. 243 p.u.). Efektem takiej kontroli jest, odpowiednio, uznanie lub odmowa uznania zgłoszonej wierzytelności (art. 244 p.u.). Pierwszy wariant skutkuje uwzględnieniem wierzytelności na liście, drugi zaś aktualizuje uprawnienie wierzyciela do skorzystania z ustawowej drogi odwoławczej (art. 256 ust. 1 pkt 2 p.u.).

Specyfika rozwiązania, które przyznaje syndykowi kompetencje quasi-orzecznicze w zakresie badania legitymacji procesowej wierzyciela oraz podstawy prawnej i wysokości zgłaszanej wierzytelności, w kontekście „sporów frankowych” uwidacznia się przede wszystkim odnośnie do oceny ważności umowy kredytu. Nie obejmuje ona w żadnym wypadku kwestionowania prawomocnych orzeczeń sądowych; syndyk jest nimi związany (art. 365 k.p.c.). Jak syndyk powinien jednak postąpić w sytuacji, w której rozpatrując zgłoszenie wierzytelności oparte na stanowisku o nieważności umowy kredytu, nie dysponuje prawomocnym wyrokiem przesądzającym tę wadliwość?

Decyzji syndyka o uznaniu wierzytelności i uwzględnieniu jej na liście nie sposób przypisać atrybutu powagi rzeczy osądzonej, nawet jeśli lista została zatwierdzona postanowieniem sędziego-komisarza[12]. Artykuł 175 ust. 1 Konstytucji wyklucza, aby syndyk – dokonując oceny zgłoszenia wierzytelności – sprawował wymiar sprawiedliwości. Na płaszczyźnie faktycznej uznanie wierzytelności związanej z nieważnością umowy kredytu wywołuje jednak skutki zbliżone do wyroku sądowego. Oznacza bowiem, że syndyk podziela argumentację przedstawioną przez wierzyciela i traktuje umowę jako nieważną. Idąc dalej, z chwilą umieszczenia takiej wierzytelności na liście syndyk powinien zaniechać wzywania wierzyciela do dalszych spłat kredytu, realizowania zabezpieczeń czy złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu umowy kredytowej. Zobowiązany jest wydać dokument (oświadczenie banku) ze zgodą na wykreślenie hipoteki ustanowionej na zabezpieczenie roszczeń wynikających z nieważnej umowy kredytu. 

W świetle art. 258 ust. 2 oraz art. 262 ust. 2 p.u. nie ulega wątpliwości, że gdy wierzyciel powołuje się na prawomocny wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie nieważności umowy kredytu przeciwko upadłemu bankowi, syndyk jest – co do zasady – zobligowany do uznania wierzytelności o zwrot nienależnych wpłat z tytułu tej umowy (z zastrzeżeniem skutecznych oświadczeń o potrąceniu). Prawomocnego orzeczenia nie można jednak uznać za warunek sine que non uznania wierzytelności. Przewidziana w art. 243 p.u. kompetencja syndyka do merytorycznej oceny zgłoszeń wierzytelności (m.in. w oparciu o dokumenty dostępne upadłemu lub przedłożone przez wierzyciela) z założenia wymaga od niego przeprowadzenia analizy prawnej. W jej ramach konieczna jest weryfikacja zgłoszonych wierzytelności, w tym deklaratywne ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego. Skoro – w świetle ugruntowanego orzecznictwa[13], zarówno krajowego, jak i unijnego – umowy kredytu zawierające abuzywne klauzule indeksacyjne lub denominacyjne uznać należy za nieważne ex tunc[14], to – dysponując treścią umowy kredytu i zgłoszenia wierzytelności – syndyk ma dostateczny materiał dowodowy do ustalenia nieważności umowy. Syndyk (jako pozasądowy organ postępowania) oraz sędzia-komisarz i sąd upadłościowy (jako sądy krajowe) związani są prawem unijnym kształtowanym m.in. w drodze orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE.

Gdyby – w braku uzasadnionych wątpliwości w konkretnym stanie faktycznym –syndyk odmówił uznania wierzytelności kredytobiorców, zupełnie zbędnie zmuszałby ich do skorzystania z procedury sprzeciwu. Prowadziłoby to niechybnie do wydłużenia postępowania upadłościowego ze szkodą dla ogółu wierzycieli, zwłaszcza kredytobiorców zmuszonych do zaskarżenia decyzji syndyka. Zarysowane konsekwencje byłyby tym bardziej nieuzasadnione w przypadkach, w których – w świetle przywołanego orzecznictwa – umowa kredytu jest oczywiście nieważna, a kredytobiorca dysponuje nieprawomocnym wyrokiem sądowym potwierdzającym tę okoliczność.

Brakuje uzasadnienia, aby – w ramach wyznaczonych przez art. 243 p.u. – syndyk pomijał wyraźne podstawy do uznania umowy za nieważną. Sankcja ta występuje z mocy prawa. Wyrok, który ustala nieważność, stanowi wyłącznie deklaratywne potwierdzenie nieistnienia określonego stosunku prawnego. Podobnie co do sankcji bezskuteczności z mocy prawa, wskazuje się w doktrynie, że: „Jeżeli czynność upadłego jest bezskuteczna z mocy samego prawa syndyk może powołać się na taką okoliczność w każdej sytuacji prawnej, której dotyczą skutki bezskuteczności czynności upadłego […] Innymi słowy syndyk może powołać się na bezskuteczność czynności upadłego z mocy prawa także przy sporządzaniu listy wierzytelności”[15].

Oświadczenie o potrąceniu

Najwięcej wątpliwości praktycznych związanych z omawianym zgłoszeniem wierzytelności budzi kwestia oświadczenia wierzyciela o potrąceniu. Z art. 96 p.u. wynika, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia swojej wierzytelności z wierzytelnością upadłego banku, składa oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Oświadczenie złożone z uchybieniem tego terminu uznać należy za bezskuteczne.

W omawianych przypadkach – co do zasady – potrącenie prowadzi do umorzenia wierzytelności kredytobiorcy o zwrot spłat z tytułu nieważnej umowy oraz wierzytelności banku o zwrot wypłaconego kapitału (do wysokości niższej z nich)[16]. Podobnie jak zgłaszana wierzytelność, oświadczenie o potrąceniu może zostać przez syndyka uznane za skuteczne w całości bądź w części. Refleksem decyzji syndyka jest wysokość kwoty, w jakiej wierzytelność została uznana na liście (odpowiednio obniżonej wskutek potrącenia).

W przypadku gdy nienależnych spłat kredytu dokonywano (wyłącznie lub częściowo) bezpośrednio w walucie obcej, powinny zostać przeliczone – na potrzeby potrącenia – według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia wymagalności roszczenia, zgodnie z art. 358 k.c. W takich przypadkach częściowe uznanie oświadczenia o potrąceniu wynikać może m.in. z zakwestionowania wysokości kursu przyjętego przez wierzyciela do obliczeń. Zdaniem autorów omyłkowe oznaczenie wierzytelności w walucie obcej – w miejsce złotych – i jej przeliczenie na PLN (np. z uwagi na błąd co do waluty, w jakiej spłacano raty, w uzyskanym zaświadczeniu banku) nie powinno przekreślać skuteczności potrącenia, o ile przytoczona podstawa prawna i faktyczna wierzytelności o zwrot nienależnego świadczenia nie wywołuje wątpliwości co do treści oświadczenia wierzyciela. W takim przypadku górną granicę umorzenia wierzytelności wyznacza kwota wskazana w walucie obcej po jej przeliczeniu na PLN.

Jeśli żadna ze stron nie dokonała potrącenia przed ogłoszeniem upadłości banku, zgłoszenie wierzytelności przez kredytobiorcę – bez równoczesnego oświadczenia o potrąceniu – powoduje, że w toku postępowania upadłościowego strony mogą domagać się, niezależnie od siebie, zaspokojenia swoich wierzytelności o zwrot nienależnego świadczenia w pełnej wysokości (art. 405 w zw. z art. 410 k.c.). Syndyk w takim wypadku może żądać od kredytobiorcy zwrotu całej wypłaconej kwoty kredytu na zasadach ogólnych. Kredytobiorca natomiast dochodzi swojej wierzytelności w znacznie dłuższym – z uwagi na skalę postępowania upadłościowego banku – trybie (zgłoszenie wierzytelności, ewentualne zaskarżenie listy, likwidacja majątku banku, sporządzenie planu podziału, wypłata środków). Mając na względzie odległą kategorię, w jakiej wierzytelność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia umieszcza się na liście, perspektywy jej zaspokojenia na ogół są iluzoryczne[17].

Opowiedzieć się należy za stanowiskiem, zgodnie z którym zgłoszenie wierzytelności, podobnie jak pozew, może zostać przez wierzyciela skutecznie cofnięte (art. 203 § 1 k.p.c. stosowany per analogiam w zw. z art. 229 ust. 1 p.u.)[18] albo zwrócone (art. 242a p.u.). Nie wyklucza to jego ponownego złożenia[19]. W ocenie autorów, gdy pierwotne zgłoszenie nie zawierało oświadczenia o potrąceniu wierzytelności lub obejmowało oświadczenie nieskuteczne, dołączenie takiego oświadczenia do ponownego zgłoszenia jest w pełni skuteczne z perspektywy art. 96 p.u. Cofnięte lub zwrócone zgłoszenie nie wywołuje bowiem żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z jego dokonaniem (art. 203 § 2 k.p.c. stosowany per analogiam oraz art. 130 § 2 zd. 2 k.p.c.).

Bardziej wątpliwa jest sytuacja, gdy – wraz z cofniętym lub zwróconym zgłoszeniem wierzytelności – złożono skuteczne (na gruncie prawa materialnego) oświadczenie o potrąceniu, a wierzyciel zamierza ponownie je złożyć, z tym że w zmodyfikowanej wersji. Zauważyć należy, że oświadczenie takie ma aspekt procesowy i materialnoprawny. O ile procesowo można zgłoszenie wierzytelności cofnąć, o tyle – w ocenie autorów – nie niweczy to materialnoprawnych skutków potrącenia. W takim wypadku ponowne złożenie oświadczenia o potrąceniu, wraz z nowym zgłoszeniem, nie byłoby skuteczne co do części wierzytelności, która uległa umorzeniu wskutek pierwotnego potrącenia. Mogłoby natomiast wywołać skutki w zakresie różnicy między kwotami podanymi w obu oświadczeniach.

Z technicznego punktu widzenia nowe zgłoszenie wierzytelności wymaga od kredytobiorcy złożenia kolejnego oświadczenia o potrąceniu. W oświadczeniu tym powinien on – w pierwszej kolejności – powołać się na umorzenie wierzytelności wskutek pierwszego potrącenia[20], a następnie na potrącenie wierzytelności w zakresie pozostałej nadwyżki[21]. Pierwsze oświadczenie, nawet w razie cofnięcia lub zwrotu zgłoszenia, wywołało konstytutywny (materialnoprawny) skutek w postaci umorzenia zgłaszanej wierzytelności. W takim wypadku, jak słusznie wskazuje się w doktrynie: „Skutek ten jest więc niezależny od dalszych czynności składającego oświadczenie, a jedynym dopuszczonym w orzecznictwie wyjątkiem jest cofnięcie oświadczenia za zgodą drugiej strony lub powołanie się na wady oświadczenia woli (art. 82–88 k.c.)”[22]. Przepisy p.u. nie wprowadzają ograniczeń co do liczby oświadczeń o potrąceniu (odrębnych przedmiotowo), jakie mogą zostać złożone przez wierzyciela w terminie wyznaczonym w art. 96 p.u.

dr Bartosz Sierakowski
radca prawny,
partner w Zimmerman Sierakowski i Partnerzy
Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów,
Zastępca Dyrektora Instytutu Prawa Upadłościowego
i Restrukturyzacyjnego oraz Badań nad Niewypłacalnością
Uczelni Łazarskiego w Warszawie

Michał Paczek
aplikant radcowski
w Zimmerman Sierakowski i Partnerzy
Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów

kancelaria specjalizuje się w prawie upadłościowym i restrukturyzacyjnym

[1] Dalej: „Krajowy Rejestr Zadłużonych” lub „System KRZ”.

[2] Ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1520, ze zm.), dalej: „p.u.”.

[3] Zob. uchwała SN z 9.12.2021 r. (III CZP 96/20), OSNC 2022, nr 7-8, poz. 73.

[4] Dokonana przez SN w powołanej uchwale z 9.12.2021 r. wykładnia pojęcia „wyczerpanie trybu określonego ustawą” nie jest jedyną możliwą.  W szczególności niewykluczone jest podejście, zgodnie z którym za minimum oczekiwane od wierzyciela do tego, aby doszło do wyczerpania przez niego trybu wyznaczonego w p.u., uznać należy dokonanie zgłoszenia wierzytelności. Stanowisko takie było niejednokrotnie wyrażane w orzecznictwie sądów powszechnych [zob. wyrok SO we Wrocławiu z 20.03.2015 r. (I C 1401/14), LEX nr 1841400; wyrok SA w Białymstoku z 7.11.2014 r. (I ACa 729/14), LEX nr 1554626; wyrok SR w Wałbrzychu z 17.03.2014 r. (VI GC 43/14), LEX nr 1914672; w literaturze przedmiotu szerzej zob. B. Sierakowski, Zobowiązania masy upadłości, Warszawa 2023, s. 322 i n.].

[5] Tak A. Hrycaj, Wpływ ogłoszenia upadłości banku na rozpoznawanie wniosków o zabezpieczenie w procesach dotyczących „Umów o kredyt frankowy”, Doradca Restrukturyzacyjny 2023, nr 3, s. 30 i n.; odmiennie, w ocenie autorów, nietrafnie R. Adamus, Problem zabezpieczenia roszczeń z kredytów frankowych przeciwko syndykowi masy upadłości banku-kredytodawcy, Doradca Restrukturyzacyjny 2023, nr 4, s. 41 i n.

[6] W art. 230 ust. 2 p.u. ustawodawca wprost odwołuje się do bezpodstawnego wzbogacenia masy upadłości jako źródła innych jej zobowiązań (zob. szerzej B. Sierakowski, Zobowiązania…, s. 243-252).

[7] Zob. M. Paczek, B. Sierakowski, Skutki praktyczne upadłości banku dla stron w tzw. sprawach frankowych, LEX/el. 2023 odnośnie do wymogów formalnych i sposobu dokonywania zgłoszenia wierzytelności o zwrot nienależnego świadczenia w związku z nieważnością umowy kredytu denominowanego lub indeksowanego do waluty obcej.

[8] Wyrok TS z 7.12.2023 r. (C-140/22), S.M. i in. przeciwko mBank S.A., LEX nr 3635006.

[9] Wyrok TS z 7.12.2023 r. (C-140/22), S.M. i in. przeciwko mBank S.A., LEX nr 3635006.

[10] Uchwała (7) SN z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21), OSNC 2021, nr 9, poz. 56.

[11] Por. wyrok TS z 29.04.2021 r. (C-19/20), I.W. i R.W. przeciwko Bank BPH S.A., LEX nr 3166094, pkt 46 oraz 94-95.

[12] Zob. np. pogląd wyrażony w wyroku SA w Warszawie z 29.03.2018 r. (VII AGa 846/18): „(…) ani ustalenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, ani też postanowienie o zatwierdzeniu listy wierzytelności, nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej (…) Tym samym rozstrzygnięcie, którego przedmiotem jest ustalenie (zatwierdzenie) listy wierzytelności w postępowaniu upadłościowym nie ma ani waloru rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), ani mocy wiążącej (art. 365 § 1 k.p.c.)” [analogicznie wyrok SN z 10.03.2011 r. (V CSK 311/10), OSN-ZD 2011, nr 3, poz. 65].

[13] Zob. postanowienie SN z 29.09.2022 r. (I CSK 2011/22), LEX nr 3437832; wyrok SN z 29.10.2019 r. (IV CSK 309/18), OSNC 2020, nr 7-8, poz. 64; wyrok SN z 11.12.2019 r. (V CSK 382/18), OSNC-ZD 2021, nr 2, poz. 20; wyrok SN z 27.07.2021 r. (V CSKP 49/21), LEX nr 3207798; wyrok SN z 2.06.2021 r. (I CSKP 55/21), LEX nr 3219740; wyrok SN z 18.05.2022 r. (II CSKP 365/22), LEX nr 3350139; wyrok TS z 3.10.2019 r. (C-260/18), LEX nr 2723333.

[14] Po wyłączeniu z niej niedozwolonych postanowień, istotnych z perspektywy typu umowy, okrojona w ten sposób umowa kredytu nie może zostać utrzymana w mocy.

[15] R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2021, Legalis, komentarz do art. 243, Nb 6.

[16] Zgodnie z teorią dwóch kondykcji nienależne świadczenia uiszczane w wykonaniu nieważnej umowy kredytu na rzecz banku nie pomniejszają równolegle istniejącego roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia w postaci wypłaconego kredytobiorcy kapitału kredytu.

[17] Szerzej zob. M. Paczek, B. Sierakowski, Skutki…

[18] W obecnym stanie prawnym aktualne pozostają uwagi poczynione w tym zakresie przed dokonaną 1.01.2016 r. nowelizacją ustawy (zob. P. Stenko, O czasowej dopuszczalności cofnięcia zgłoszenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, Polski Proces Cywilny 2013, nr 1, s. 50-69).

[19] Por. R. Adamus, Prawo…, komentarz do art. 236, Nb 36.

[20] W tej części oświadczenie ma wyłącznie aspekt procesowy. Z ostrożności zaleca się powielenie treści pierwotnego oświadczenia.

[21] W tej części oświadczenie ma podwójny, materialno-procesowy charakter.

[22] O.M. Piaskowska, K. Panfil [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz aktualizowany (red. O.M. Piaskowska), Warszawa 2023, LEX/el., komentarz do art. 203¹.