Podstawienie procesowe syndyka w miejsce upadłego

Monitor Prawa Bankowego 2023/10 Październik

Wprawdzie syndyk jest pozasądowym organem postępowania upadłościowego, lecz obszar jego działania nie ogranicza się do tego postępowania. Bierze on udział we wszystkich sprawach dotyczących masy upadłości, niezależnie od tego, czy toczą się przed sądem, czy organem administracji. W niniejszej pracy zebrano i uporządkowano wyrażone w piśmiennictwie oraz orzecznictwie poglądy na temat charakteru udziału syndyka w miejsce upadłego w poszczególnych kategoriach postępowań. Celem analizy było sformułowanie praktycznych konkluzji, mogących być przyczynkiem do ujednolicenia rozwiązań stosowanych przez sądy oraz organy administracji.

Bartosz Sierakowski

Wojciech Bobik

Podstawienie procesowe jako źródło legitymacji procesowej

„Legitymacja procesowa” jest terminem przynależnym do siatki pojęciowej języka prawniczego. Próżno szukać jego definicji ustawowej. Dlatego wyznaczenie jego zakresu znaczeniowego leży w gestii przedstawicieli doktryny oraz sądów.

P. Grzegorczyk proponuje, aby: „[…] przez legitymację procesową rozumieć umocowanie do uzyskania, w roli strony, merytorycznego rozstrzygnięcia co do przedmiotu konkretnego postępowania sądowego, dotyczącego własnych lub cudzych praw podmiotowych”[1]. Autor ten wskazuje, że legitymacja procesowa może mieć dwojaką podstawę. Może wynikać z prawa podmiotowego przysługującego temu, kto wytacza o nie powództwo, albo z przepisu prawa przyznającego ją w oderwaniu od tego, czy powód przypisuje sobie prawo podmiotowe objęte powództwem[2]. Niemniej, jego zdaniem, legitymacja procesowa ma charakter jednolity i niezasadne jest dzielenie jej na dwie kategorie według podstawy, na której się opiera. Za podziałem opowiada się natomiast G. Jędrejek, pisząc: „[…] przez legitymację procesową należy rozumieć występowanie w toczącym się procesie w charakterze strony osoby, będącej stroną stosunku prawnego, którego proces dotyczy, lub mającej interes prawny w wytoczeniu powództwa (legitymacja materialna) albo spełniającej przesłanki do dokonania konkretnej czynności lub bycia jej adresatem wskazane przez konkretny przepis lub stosunek procesowy (legitymacja formalna)”[3].

W obu stanowiskach dostrzega się jednak – co szczególnie istotne z perspektywy niniejszej pracy – że stroną procesu nie zawsze jest podmiot, któremu (bądź przeciwko któremu) wedle treści powództwa[4] przysługuje objęte nim prawo podmiotowe. Takie zjawisko określa się w literaturze mianem podstawienia procesowego bądź zastępstwa procesowego pośredniego[5]. Może mieć ono postać podstawienia względnego (zwanego substytucją), gdy legitymację procesową posiada zarówno podmiot podstawiony, jak i podmiot materialnie uprawniony. Jeśli zaś podmiot materialnie uprawniony traci legitymację procesową, przybiera ono postać podstawienia bezwzględnego (zwanego subrogacją)[6].

Charakter podstawienia procesowego syndyka w miejsce upadłego

Przykładem przepisu, który kształtuje legitymację procesową w oparciu o instytucję podstawienia procesowego, jest art. 144 ust. 1 p.u.[7]: „Po ogłoszeniu upadłości postępowania sądowe, administracyjne lub sądowoadministracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez syndyka albo przeciwko niemu”. Powyższe postępowania – zgodnie z art. 144 ust. 2 p.u. – syndyk prowadzi na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym. Występowanie przez syndyka w imieniu własnym wyklucza zakwalifikowanie go jako zastępcy procesowego bezpośredniego[8]. Działa on w ramach zastępstwa procesowego pośredniego, czyli podstawienia procesowego. Podstawienie to ma charakter bezwzględny[9]. Jednoznacznie wskazuje na to użyte w przepisie słowo „wyłącznie”.

Przedmiotowy zakres podstawienia procesowego

Subrogacja syndyka[10] w miejsce upadłego dotyczy zarówno występowania po stronie czynnej (powód, wnioskodawca), jak i biernej (pozwany, uczestnik). Obejmuje postępowania sądowe (w tym egzekucyjne[11] oraz karne[12]), przed sądami polubownymi (art. 147 w zw. z art. 144 ust. 1 p.u.), administracyjne (w tym podatkowe[13]) oraz sądowoadministracyjne. W wymienionym katalogu nie mieści się natomiast postępowanie o zatwierdzenie układu na etapie przed złożeniem przez dłużnika wniosku o zatwierdzenie układu. Do tego momentu postępowanie to ma bowiem charakter pozasądowy[14]. Jeśli jednym z wierzycieli restrukturyzowanego dłużnika jest podmiot w upadłości, uprawnienie syndyka do działania w tym postępowaniu i oddania głosu nad układem nie wypływa z art. 144 ust. 1 p.u., lecz z art. 160 ust. 1 p.u.: „W sprawach dotyczących masy upadłości syndyk dokonuje czynności w imieniu własnym na rachunek upadłego”. Przy czym w spisie wierzytelności oraz na karcie do głosowania wskazany powinien być wtedy upadły jako wierzyciel w znaczeniu materialnym. Ta ostatnia uwaga zachowuje zresztą aktualność odnośnie do wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych.

Zakres postępowań, w których dochodzi do podstawienia procesowego, ograniczono za pomocą przesłanki przedmiotowej. Ustawodawca zastrzegł, że art. 144 ust. 1 p.u. stosuje się tylko do postępowań dotyczących masy upadłości. Czym jest takie postępowanie, w sposób syntetyczny przybliżył Sąd Najwyższy: „[…] postępowanie dotyczy masy upadłości lub przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości, jeżeli jego wynik mógłby mieć wpływ na stan masy upadłości i możliwość zaspokojenia się z niej przez wierzycieli upadłego. Zalicza się tu zarówno postępowania, w których upadłemu przypada rola powoda, jak i postępowania w których upadłemu przypada rola pozwanego, bez różnicy, czy chodzi w nich o pozycje czynne lub bierne masy upadłości, jak też bez różnicy, czy sprawa jest sprawą o świadczenie, ukształtowanie lub ustalenie, jeżeli tylko wynik postępowania mógłby mieć wpływ na stan masy upadłości i możliwość zaspokojenia się z niej przez wierzycieli upadłego”[15]. W powyższej uchwale niezwykle trafnie odwołano się do prostego testu, który polega na ustaleniu, czy wynik postępowania może wpłynąć na stan masy upadłości i możliwość zaspokojenia z niej wierzycieli. W razie odpowiedzi twierdzącej postępowanie dotyczy masy upadłości. Badanie wpływu postępowania na możliwość zaspokojenia wierzycieli uwypukla okoliczność, że postępowaniem dotyczącym masy upadłości jest także postępowanie, które odnosi się do zobowiązań podlegających zaspokojeniu z tej masy. Nietrudno zauważyć, że – w razie niekorzystnego wyniku tego postępowania – wzrośnie suma wierzytelności uczestniczących w podziale funduszów masy upadłości, a tym samym spadnie poziom zaspokojenia pozostałych wierzycieli. Dlatego nie sposób podzielić przekonania wyrażonego przez Naczelny Sąd Administracyjny[16], że sprawy, które obejmują zobowiązania zaspokajane z masy upadłości, nie są sprawami dotyczącymi przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości w rozumieniu art. 124 § 1 pkt 4 p.p.s.a.[17]. Wprawdzie masa upadłości istotnie składa się wyłącznie z aktywów i nie obejmuje pasywów[18], lecz wykładając art. 124 § 1 pkt 4 p.p.s.a., konieczne jest uwzględnienie jego ratio legis i wzięcie pod uwagę względów funkcjonalnych oraz systemowych. Nie wystarczy samo zdekodowanie znaczeń poszczególnych słów. Całościowa analiza wspomnianego przepisu wiedzie do zgoła odmiennego wniosku niż przedstawiony przez Naczelny Sąd Administracyjny.

Zawieszenie postępowań dotyczących masy upadłości

Odnotować należy, że w tożsamy sposób, jak przesłankę podstawienia procesowego z art. 144 ust. 1 p.u., unormowano w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. przesłankę zawieszenia postępowania cywilnego. Zgodnie z tym przepisem: „Sąd zawiesza postępowanie z urzędu: […] jeżeli postępowanie dotyczy masy upadłości, masy układowej lub masy sanacyjnej i ogłoszono upadłość lub wszczęto wtórne postępowanie upadłościowe albo ustanowiono zarządcę w postępowaniu restrukturyzacyjnym”. Nieco inaczej natomiast zredagowano przesłankę zawieszenia postępowania sądowoadministracyjnego. Według art. 124 § 1 ust. 4 p.p.s.a.: „Sąd zawiesza postępowanie z urzędu: […] jeżeli w stosunku do strony zostało wszczęte postępowanie upadłościowe, a sprawa dotyczy przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości”.

Obie przywołane regulacje pełnią funkcję służebną względem normy wynikającej z art. 144 ust. 1 p.u. Mają umożliwić prawidłowe wykonanie przez syndyka kompetencji przewidzianej w tym przepisie. Spoczywanie sprawy sądowej lub sądowoadministracyjnej pozwala uniknąć ryzyka rozpoznania jej bez udziału syndyka, co skutkowałoby nieważnością postępowania[19]. Jakkolwiek sformułowanie „sprawy dotyczące przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości” ma – w warstwie językowej – węższe znaczenie niż sformułowanie „postępowania dotyczące masy upadłości”, to uwzględnienie systemowych reguł wykładni nakazuje przyjąć, że zawartość normatywna przesłanki odwołującej się do masy upadłości w art. 124 § 1 ust. 4 p.p.s.a. jest taka sama, jak w art. 144 ust. 1 p.u.

Przeciwne stanowisko kreowałoby wysoce dysfunkcyjny stan rzeczy. Pomimo że syndyk zastępowałby upadłego w postępowaniach sądowoadministracyjnych dotyczących masy upadłości, przepisy proceduralne zapewniałyby warunki do prawidłowej realizacji podstawienia procesowego jedynie w sprawach, które dotyczyłyby przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości. Dlatego na aprobatę zasługuje konkluzja, że: „W istocie sformułowanie o sporze czy sprawie „dotyczącej przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości” znaczy to samo, co „postępowanie dotyczące masy upadłości”. Artykuł 124 §1 pkt 4 p.p.s.a. trzeba więc stosować zarówno w tych sytuacjach, w których postępowanie sądowoadministracyjne dotyczy praw tworzących masę upadłości, jak i wtedy, gdy dotyczy obowiązków zaspokajanych z masy upadłości”[20]. Tezę o synonimiczności obu sformułowań podzielają również A. Jakubecki[21] oraz P. Janda[22].

Osobnego omówienia wymaga problematyka wpływu ogłoszenia upadłości na bieg postępowania administracyjnego. W art. 97 § 1 k.p.a. nie przewidziano bowiem explicite, że organ administracji publicznej zawiesza postępowanie, jeśli dotyczy ono masy upadłości i ogłoszono upadłość. W przypadku gdy postępowanie administracyjne dotyczy wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, powinno zostać zawieszone na podstawie art. 145 ust. 1 p.u. w zw. z art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a.[23] (choć wydaje się, że już sam art. 145 ust. 1 p.u. byłby dostateczną podstawą zawieszenia). W art. 145 ust. 1 p.u. postanowiono, że: „Postępowanie sądowe, administracyjne lub sądowoadministracyjne w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości o wierzytelność, która podlega zgłoszeniu do masy upadłości, może być podjęte przeciwko syndykowi tylko w przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelność ta po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostanie umieszczona na liście wierzytelności”. Warunkiem sine qua non podjęcia jakiegokolwiek postępowania jest uprzednie jego zawieszenie. Skoro zatem przywołany przepis stanowi o podjęciu postępowania administracyjnego, oczywistą implikacją jest, że wraz z ogłoszeniem upadłości podlegało ono zawieszeniu.

Powyższy wniosek w równym stopniu dotyczy postępowań podatkowych, z tym że podstawy ich zawieszenia upatrywać należy w art. 145 ust. 1 p.u. w zw. z art. 201 § 1 pkt 2 o.p.[24] (ewentualnie – podobnie jak wyżej – w samym art. 145 ust. 1 p.u.). Za takim poglądem opowiadają się m.in. A. Hrycaj[25], M. Kubiczek i B. Sokół[26], S. Gurgul[27], B. Sierakowski[28] oraz Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gorzowie Wielkopolskim[29]. Przeciwne zapatrywanie wyraził Naczelny Sąd Administracyjny: „Zakaz podjęcia dotyczyć bowiem może jedynie postępowań, które uległy zawieszeniu. A jak wyżej wykazano brak – zarówno w Ordynacji podatkowej, jak i w ustawie P.u.n. podstawy prawnej do stwierdzenia skutku zawieszenia postępowania podatkowego z mocy prawa lub istnienia nakazu obligatoryjnego zawieszenie postępowania decyzją organu podatkowego”[30]. Zaprezentowany w przywołanym wyroku wywód jest oczywiście wadliwy, ponieważ sprzeniewierza się podstawowemu wnioskowaniu prawniczemu w postaci reguły instrumentalnego nakazu. Skoro obowiązuje norma nakazująca nie podejmować postępowań administracyjnych (czyli także – lege non distinguente – podatkowych), to za obowiązującą uznać należy także normę nakazującą zawiesić te postępowania. Artykuł 145 ust. 1 p.u. wprost wymienia wszak postępowanie administracyjne, mimo że w k.p.a. oraz o.p. nie ma przepisów nakazujących je zawiesić w razie ogłoszenia upadłości strony. Odwołując się do prostego przykładu: gdyby obowiązywała norma nakazująca nie zdejmować czapki do czasu wejścia do budynku, to – mimo że nie wynikałoby to z konkretnego przepisu – za obowiązującą należałoby przyjąć normę nakazującą nałożyć czapkę na czas przebywania poza budynkiem.

Postępowania administracyjne o innym przedmiocie niż wierzytelność podlegająca zgłoszeniu do masy upadłości (np. postępowanie w sprawie pozwolenia na użytkowanie obiektu budowlanego wchodzącego w skład tej masy) także podlegają zawieszeniu, gdy ogłoszono upadłość strony. Podstawą wydania postanowienia o zawieszeniu jest w takim wypadku art. 97 § 1 pkt 3 k.p.a. per analogiam. Jak wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny w Łodzi: „Na podstawie art. 60 prawa upadłościowego [którego odpowiednikiem jest obecnie art. 144 ust. 1 p.u.]postępowanie dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości (należności podatkowe są pasywami masy) może być wszczęte i dalej prowadzone jedynie do syndyka lub przeciwko niemu. Przepis ten wynikający z odjęcia upadłemu zdolności rozporządzenia majątkiem należącym do masy upadłości (art. 20 § 1 prawa upadłościowego) winien być przez organ administracji (podatkowej), podobnie jak brak zdolności procesowej w ogóle, uwzględniany z urzędu na każdym etapie postępowania. Jeżeli w czasie ogłoszenia upadłości podatnika postępowanie o obciążające masę upadłości zobowiązanie podatkowe jest już w toku, zastosowanie znajdzie art. 97 § 1 pkt 3 k.p.a.”[31]. Ponieważ kwestia ta nie jest jednolicie postrzegana w orzecznictwie[32], de lege ferenda pożądane byłoby, aby ustawodawca dodał do katalogu, który zamieszczono w art. 97 § 1 k.p.a., przesłankę zawieszenia wprost odwołującą się do ogłoszenia upadłości strony postępowania, tak jak uczynił to w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. oraz art. 124 § 1 ust. 4 p.p.s.a.

Oznaczanie syndyka i upadłego w orzeczeniach sądowych oraz decyzjach administracyjnych

Podstawienie procesowe nie modyfikuje stron stosunku materialnoprawnego. Podmiotem praw i obowiązków pozostaje upadły. Ogłoszenie upadłości nie pozbawia go zdolności prawnej ani zdolności do czynności prawnych, o czym jednoznacznie przesądza art. 185 ust. 2 p.u. Syndyk nie jest następcą prawnym upadłego. To rozwarstwienie uprawnienia materialnego i kompetencji do występowania w charakterze strony w postępowaniu dotyczącym tego uprawnienia powinno znaleźć wyraz w konstrukcji aktów stosowania prawa, takich jak orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne.

Wszędzie tam, gdzie akt prawny zawiera oznaczenie strony postępowania (w znaczeniu formalnym), czyli przede wszystkim w komparycji, powinien widnieć syndyk. Chodzi o syndyka jako organ postępowania upadłościowego, a nie osobę piastującą w danym momencie tę funkcję[33]. Prawidłowe oznaczenie brzmi zatem: „syndyk masy upadłości XYZ sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w Warszawie”, a nie: „Jan Kowalski – syndyk masy upadłości XYZ sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w Warszawie”. Gdy wskazano w treści orzeczenia lub decyzji personalia syndyka, błąd ten nadaje się do sprostowania w trybie art. 350 § 1 lub 3 k.p.c.[34], art. 113 § 1 k.p.a. bądź art. 156 § 1 lub 3 p.p.s.a.

P. Feliga[35], S. Gurgul[36] oraz P. Zimmerman[37] wyrazili przekonanie, że wskazując syndyka jako stronę postępowania, należy pominąć dopisek „w upadłości” występujący po firmie upadłego przedsiębiorcy. Zdaniem wspomnianych autorów użycie w nazwie zarówno frazy „syndyk masy upadłości”, jak i dopisku „w upadłości”, tworzy redundantne połączenie językowe. Choć podzielić trzeba krytyczną ocenę językową tego połączenia, nie sposób zgodzić się, że daje ona dostateczną podstawę do odstąpienia od stosowania art. 60¹ p.u., zgodnie z którym po ogłoszeniu upadłości przedsiębiorca występuje w obrocie pod dotychczasową firmą z dodaniem oznaczenia „w upadłości”[38]. Troska o poprawność językową nie ma mocy derogującej.

Z kolei w części dyspozytywnej orzeczenia (tenorze) lub decyzji administracyjnej wskazany powinien być upadły, a nie syndyk. Świadczenie dochodzone przez syndyka podlega zasądzeniu na rzecz upadłego, a dochodzone przeciwko syndykowi podlega zasądzeniu od upadłego. Teza ta jest szeroko podzielana w orzecznictwie[39], w tym Sądu Najwyższego[40]. Obecna jest także w piśmiennictwie[41]. Podobnie w decyzji administracyjnej obowiązki lub uprawnienia powinny odnosić się do upadłego. Zostało to potwierdzone w orzecznictwie sądów administracyjnych[42].

W doktrynie[43], a także w nielicznych orzeczeniach[44], spotkać można jednak stanowisko odmienne. Jego zwolennicy podnoszą, że zarówno w komparycji, jak i w części dyspozytywnej orzeczenia lub decyzji administracyjnej, powinien być wskazany syndyk. Za takim rozwiązaniem mają przemawiać trzy argumenty.

Po pierwsze, jak pisze D. Chrapoński, do określenia podmiotu, na rzecz którego lub od którego zasądzane jest roszczenie, irrelewantna jest podstawa legitymacji procesowej, a liczy się jedynie istnienie jego materialnoprawnego umocowania do występowania w imieniu własnym w danym procesie[45].

W orzecznictwie Sądu Najwyższego rzeczywiście wykształcił się pogląd, zgodnie z którym art. 144 ust. 1 p.u. zawiera normę materialnoprawną[46]. Wydaje się on trafny, jako że przepis ten stanowi o legitymacji procesowej, którą zalicza się do przesłanek materialnych powództwa, czyli tych, których brak skutkuje jego oddaleniem (a nie odrzuceniem)[47]. Jednakże materialnoprawny charakter normy nie zmienia faktu, że rozstrzyga ona wyłącznie o tym, przez kogo lub przeciwko komu mogą być prowadzone postępowania.

Przepisem stanowiącym o legitymacji procesowej jest również art. 61 § 1 k.p.c. pozwalający organizacjom pozarządowym wytaczać powództwa na rzecz osób fizycznych. Na jego kanwie Sąd Najwyższy wyjaśnił: „[…] po uzyskaniu przez organizację zgody uprawnionego zachodzi jej podstawienie procesowe (substytucja procesowa) do wystąpienia we własnym imieniu w charakterze powoda zamiast osoby, która jest stroną stosunku prawnego rozpoznawanego w procesie (stroną w znaczeniu materialnym)”[48]. Podstawienie procesowe z art. 61 § 1 k.p.c. różni się zatem od podstawienia w trybie art. 144 ust. 1 p.u. jedynie tym, że jest względne (substytucja), a nie bezwzględne (subrogacja). Ta dystynkcja nie ma jednak znaczenia przy ustalaniu, kogo należy wymienić w części dyspozytywnej aktu prawnego. Na gruncie art. 61 § 1 k.p.c. nie ma wątpliwości, że wymieniony powinien być pracownik, na którego rzecz działa organizacja pozarządowa[49]. Jedynie w rozstrzygnięciu o kosztach procesu wskazywana jest organizacja, ponieważ z jej majątku faktycznie koszty te zostały poniesione. Natomiast udział syndyka w postępowaniu jest finansowany z masy upadłości, czyli majątku upadłego. Zwrot kosztów procesu do masy upadłości następuje poprzez zasądzenie ich na rzecz upadłego. W ten sposób zwrócone koszty stają się częścią masy upadłości na zasadzie art. 62 p.u.

Ponadto warto sięgnąć do kolejnej regulacji będącej źródłem podstawienia procesowego, a konkretnie art. 877 § 1 k.p.c. Na jego podstawie, z mocy samego zajęcia wynagrodzenia za pracę, wierzyciel może wykonywać wszelkie prawa i roszczenia dłużnika. „Zachodzi w tym wypadku substytucja procesowa – jak wyjaśnia Sąd Najwyższy – której następstwem jest podstawienie wierzyciela egzekwującego w miejsce jego dłużnika, będącego wierzycielem dłużników egzekwowanych, bez zmiany legitymacji materialno-prawnej”[50]. Na gruncie tej regulacji podnosi się, że wierzyciel egzekwujący powinien żądać zasądzenia świadczenia na rzecz dłużnika egzekwowanego jako strony uprawnionej materialnie, a nie na swoją rzecz[51]. Niemniej nie oznacza to, że zasądzoną należność zrealizuje dłużnik egzekwowany. Wierzyciel egzekwujący – jako powód w znaczeniu formalnym – może uzyskać na swoją rzecz klauzulę wykonalności i wszcząć egzekucję[52].

Po drugie, cytując za D. Chrapońskim: „Gdyby przyjąć, że w procesie świadczenie podlega zasądzeniu na rzecz strony w ujęciu materialnym, lecz pozbawionej legitymacji procesowej, regulacja zawarta w art. 788 § 2 k.p.c. byłaby zbędna nie tylko w odniesieniu do syndyka, ale i innych przypadków subrogacji procesowej, np. kuratora spadku”[53]. Artykuł 788 § 1 k.p.c. stanowi o możliwości nadania klauzuli wykonalności na rzecz lub przeciwko osobie, na którą – po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu – przeszło uprawnienie lub obowiązek. Z kolei art. 788 § 2 k.p.c. wskazuje, że za przejście uprawnień lub obowiązków uważa się również zmiany w prawie rozporządzania mieniem wywołane ustanowieniem m.in. zarządcy masy majątkowej, jak również wygaśnięciem tej funkcji.

Rozważając powyższy argument, należy wyjść od ustalenia, czy w klauzuli wykonalności powinni być oznaczeni wierzyciel oraz dłużnik w znaczeniu materialnym, czy formalnym. W. Siedlecki definiuje klauzulę wykonalności jako stwierdzenie sądu, że tytuł egzekucyjny odpowiada wszelkim wymaganym przez prawo warunkom, od których uzależniona jest możność wszczęcia postępowania egzekucyjnego[54]. Natomiast według E. Wengerka jest ona aktem sądowym, w którym sąd stwierdza, że tytuł egzekucyjny przedstawiony przez wierzyciela nadaje się do wykonania i że prowadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi jest dopuszczalne, oraz nakazuje solennie urzędom i osobom zainteresowanym wykonanie tytułu egzekucyjnego[55]. Z kolei Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: „Postępowanie klauzulowe jest istotnym etapem postępowania egzekucyjnego w rozumieniu części trzeciej kodeksu postępowania cywilnego (postępowanie egzekucyjne sensu largo), gdyż […], podstawą egzekucji, czyli postępowania egzekucyjnego sensu stricto, jest tytuł wykonawczy, którym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności, […]. Z tego względu, z perspektywy procesowej wierzyciela, prawomocne oddalenie jego wniosku o nadanie klauzuli wykonalności zasadniczo kończy postępowanie egzekucyjne […]”[56]. J. Sadomski zauważa, że postępowanie klauzulowe ma zasadniczo charakter wyłącznie formalny i służy jedynie ustaleniu, czy z proceduralnego punktu widzenia dany tytuł egzekucyjny może być podstawą wszczęcia i prowadzenia egzekucji[57].

Z przytoczonych wypowiedzi wyłania się obraz klauzuli wykonalności jako swoistej formalnej przepustki do złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji (względnie wykonanie zabezpieczenia). Powinno z niej zatem wynikać, z czyjego wniosku lub przeciwko komu może być prowadzone postępowanie egzekucyjne sensu stricto zmierzające do wykonania materialnoprawnego uprawnienia stwierdzonego w części dyspozytywnej tytułu egzekucyjnego. W klauzuli wykonalności powinny zatem zostać wskazane strony w znaczeniu formalnym[58]. Zatem, podobnie jak w komparycji tytułu egzekucyjnego, w klauzuli wykonalności należy oznaczyć syndyka. Niewłaściwe jest jednak wskazanie numeru PESEL lub KRS podmiotu (doradcy restrukturyzacyjnego) sprawującego funkcję syndyka. Niejednokrotnie prowadziło to bowiem do przeprowadzenia egzekucji z jego majątku, co nie powinno mieć miejsca[59]. Dobrym rozwiązaniem, stosowanym w praktyce przez niektóre sądy, jest dodawanie – po oznaczeniu syndyka – formuły: „syndyk, jako organ postępowania, nie posiada numeru PESEL, KRS ani NIP, natomiast numer PESEL/KRS/NIP upadłego to (…)”. Wyszczególnienie numeru odnoszącego się do upadłego pozwala na jednoznaczną identyfikację syndyka, jako że jego funkcja jest powiązana z konkretnym upadłym.

Przyjęcie, że w klauzuli wykonalności wskazany powinien być syndyk, dezaktualizuje – odnoszący się do art. 788 § 2 k.p.c. – argument przeciwko oznaczaniu upadłego w części dyspozytywnej tytułu egzekucyjnego. Oznaczenie takie nie pozbawia wszak art. 788 ust. 2 k.p.c. sensu. Znajduje on zastosowanie w przypadku tytułów egzekucyjnych, które wydano przed ogłoszeniem upadłości. Jako że syndyk nie widnieje w nich jako strona w znaczeniu formalnym (ani materialnym), bez takiej podstawy prawnej nie byłby legitymowany do wystąpienia z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności.

Problematyczna jest natomiast część art. 788 § 1 k.p.c. wskazująca na jego zastosowanie do przejścia uprawnienia lub obowiązku nie tylko po powstaniu tytułu egzekucyjnego, lecz także w toku sprawy przed wydaniem tytułu. Do postępowań w toku syndyk wstępuje jako strona w znaczeniu formalnym, a w konsekwencji jest również w takim charakterze ujawniany w tytule egzekucyjnym. W tym kontekście art. 788 § 1 w zw. z art. 788 § 2 k.p.c. są syndykowi zbędne. Zauważyć jednak należy, że do tożsamego wniosku wiedzie analiza stanowiska zakładającego oznaczanie syndyka w tenorze orzeczenia. Wstąpiwszy do postępowania w toku, syndyk znalazłby się w tenorze orzeczenia, wobec czego klauzulę wykonalności uzyskałby bez odwoływania się do wspomnianych przepisów. Gdyby nawet przyjąć, że zamiana upadłego na syndyka w treści żądania byłaby niemożliwa (z jakichkolwiek względów), powództwo podlegałoby oddaleniu z uwagi na brak legitymacji procesowej[60]. Tym samym tytuł egzekucyjny w ogóle by nie powstał i nie byłoby pola do zastosowania art. 788 § 1 k.p.c. w zw. z art. 788 § 2 k.p.c.

Po trzecie, zwolennicy poglądu o wymienianiu syndyka w części dyspozytywnej utrzymują, że przeciwne podejście sprawiałoby, że: „[…] za wierzyciela uznawany byłby nie syndyk, a upadły i to on byłby uprawniony do uzyskania klauzuli wykonalności na swoją rzecz. W rezultacie mógłby uzyskać świadczenie, które nie weszłoby do masy upadłości”[61]. Z tym również nie sposób się zgodzić. Przede wszystkim, w świetle art. 144 ust. 1 p.u., upadły nie mógłby być stroną postępowania klauzulowego. Nie miałby zatem prawnej możliwości uzyskania klauzuli wykonalności. Ponadto upadły i tak widnieje w części dyspozytywnej wszystkich orzeczeń zapadłych przed ogłoszeniem upadłości. Mimo to problem dochodzenia świadczeń przez samych upadłych – o ile w ogóle istnieje – jest marginalny i może aktualizować się wyłącznie wtedy, gdy sąd klauzulowy popełnił błąd.

W przypadku błędnie sformułowanego żądania pozwu, czyli domagającego się zasądzenia od lub na rzecz syndyka, opowiedzieć się należy za dopuszczalnością jego skorygowania przez powoda, a nawet przez sąd z urzędu. Taka korekta nie stanowi podmiotowej zmiany powództwa. Podmiotowa zmiana powództwa byłaby konieczna jedynie wtedy, gdy pozew wniesiono po ogłoszeniu upadłości, a jako stronę w znaczeniu formalnym oznaczono upadłego[62]. Jeśli zaś strona w znaczeniu formalnym nie wymaga korekty, wpisanie w treści żądania upadłego w miejsce syndyka  nie konstytuuje podmiotowej ani przedmiotowej zmiany powództwa. Gdy w świetle uzasadnienia pozwu, a także oznaczenia stron w znaczeniu formalnym, nie budzi wątpliwości, że powództwo opiera się na art. 144 ust. 1 p.u., sąd – w braku inicjatywy powoda – powinien z urzędu skorygować treść żądania, tak by odpowiadało prawu. Jak stwierdza Sąd Najwyższy: „W wypadku sformułowania żądania w sposób budzący wątpliwości sąd może je odpowiednio zmodyfikować, jednak nie może zasądzać czegoś innego (aliud) ani więcej (super), gdyż zawsze związany jest wolą powoda. Przed wydaniem orzeczenia sąd dokonuje weryfikacji podstawy faktycznej powództwa i uwzględniając materiał dowodowy zebrany w sprawie tworzy podstawę faktyczną rozstrzygnięcia, w oparciu o którą i biorąc pod uwagę miarodajne normy prawa materialnego rozstrzyga spór”[63]. W orzecznictwie wyrażono nawet przekonanie, że zmiana w tenorze orzeczenia syndyka na upadłego mieści się w granicach sprostowania na podstawie art. 350 § 1 k.p.c.[64].

dr Bartosz Sierakowski
radca prawny,
partner w Zimmerman Sierakowski i Partnerzy
Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów,
asystent na Wydziale Prawa i Administracji Uczelni Łazarskiego w Warszawie 

Wojciech Bobik
radca prawny,
w Zimmerman Sierakowski i Partnerzy
Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów

kancelaria specjalizuje się w prawie upadłościowym i restrukturyzacyjnym

[1] P. Grzegorczyk, Legitymacja procesowa – pojęcie, funkcje i reżim procesowy, Przegląd Sądowy 2020, nr 2, s. 8.

[2] P. Grzegorczyk, Legitymacja…, s. 12.

[3] G. Jędrejek, Legitymacja procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2019, LEX/el., rozdział 1.5.

[4] „Oceny, kto jest stroną w znaczeniu materialnym, dokonuje się wyłącznie w świetle powództwa. Na przykład w procesie o zasądzenie odszkodowania powodem w znaczeniu materialnym jest podmiot wskazany w powództwie jako poszkodowany, zaś pozwanym w znaczeniu materialnym – podmiot wskazany w powództwie jako odpowiedzialny za szkodę” (W. Broniewicz, Pojęcie legitymacji procesowej [w:] Studia z procesu cywilnego (red. K. Korzan), Katowice 1986, s. 88).

[5] W. Broniewicz, Podstawienie procesowe, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego 1963, seria I, z. 31, s. 147-148.

[6] Por. W. Broniewicz, Podstawienie…,s. 157.

[7] Ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1520, ze zm.), dalej: „p.u.”.

[8] Zastępcą procesowym bezpośrednim jest np. pełnomocnik procesowy.

[9] Por. I. Gil, Legitymacja procesowa syndyka w postępowaniach cywilnych dotyczących masy upadłości, Gdańskie Studia Prawnicze 2022, nr 2, s. 29; W. Broniewicz, Podstawienie…,s. 157; P. Feliga [w:] System prawa handlowego. Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, t. 6 (red. A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz), Warszawa 2020, s. 937, nb. 105; wyrok SN z 16.01.2009 r. (III CSK 244/08), LEX.

[10] Analogicznie w odniesieniu do tymczasowego syndyka (art. 170 ust. 2 zd. 2 in fine p.u.) oraz zastępcy syndyka (art. 159 ust. 2-3 p.u.).

[11] S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2020, Legalis, komentarz do art. 144, nb. 1.

[12] Por. postanowienie SA w Szczecinie z 19.04.2018 r. (II AKa 47/18), LEX; M. Klubińska, Syndyk jako pokrzywdzony w postępowaniu karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 2010, nr 10, teza 1 i 2; odmiennie – bez uzasadnienia – W. Bokina: „[…] ustawodawca w art. 144 i 145 p.u. uregulował wzajemny stosunek postępowania upadłościowego do postępowań sądowych i administracyjnych, nie regulując wzajemnego stosunku do postępowania karnego, co wynika z przedmiotu tego postępowania niedotyczącego z reguły masy upadłości” (W. Bokina, Wpływ ogłoszenia upadłości na postanowienie o zabezpieczeniu udzielone w postępowaniu karnym, Doradca Restrukturyzacyjny 2016, nr 1, s. 64).

[13] Por. R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2021, Legalis, komentarz do art. 144, nb. 1.

[14] Por. P. Filipiak [w:] Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz (red. P. Filipiak, A. Hrycaj), Warszawa 2023, LEX/el., komentarz do art. 210, teza 2.

[15] Uchwała SN z 10.02.2006 r. (III CZP 2/06), LEX.

[16] Por. postanowienie NSA z 29.10.2004 r. (FZ 442/04), LEX; postanowienie NSA z 10.09.2014 r. (II FSK 2806/13), Legalis.

[17] Ustawa z 30.08.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 259, ze zm.), dalej: „p.p.s.a.”.

[18] P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2022, Legalis, komentarz do art. 61, nb. 3.

[19] Por. wyrok SA w Lublinie z 26.09.2012 r. (I ACa 416/12), LEX; wyrok SA w Warszawie z 28.07.2009 r. (VI ACa 37/09), LEX; wyrok NSA z 11.04.2018 r. (I FSK 820/16), LEX.

[20] M. Mrówczyński, Zawieszenie sądowego postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych i postępowania sądowoadministracyjnego ze względu na ogłoszenie upadłości, Studia z zakresu prawa, administracji i zarządzania UKW w Bydgoszczy 2014, t. 5, s. 63.

[21] A. Jakubecki, Ogłoszenie upadłości strony procesu cywilnego – uwagi na tle nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy 2007, nr 7-8, teza 3.

[22] P. Janda, Wpływ ogłoszenia upadłości na toczący się proces cywilny – wybrane zagadnienia, Przegląd Sądowy 2017, nr 4, s. 65.

[23] Por. wyrok WSA w Warszawie z 4.12.2020 r. (VII SAB/Wa 243/20), LEX.

[24] Ustawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 2651, ze zm.), dalej: „o.p.”.

[25] A. Hrycaj, Pozycja prawna syndyka masy upadłości oraz jego prawa i obowiązki podatkowe (cz. II), Prawo Spółek 2007, nr 6, teza 1.

[26] M. Kubiczek, B. Sokół, Postępowanie podatkowe a dochodzenie wierzytelności podatkowych w postępowaniu upadłościowym, Doradca Restrukturyzacyjny 2017, nr 1, s. 57.

[27] S. Gurgul, Prawo…, komentarz do art. 144, nb. 14.

[28] B. Sierakowski, Zobowiązania masy upadłości, Warszawa 2023, s. 327-329.

[29] Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 1.04.2008 r. (I SA/Go 866/07), Legalis.

[30] Wyrok NSA z 17.04.2009 r. (I FSK 288/08), LEX.

[31] Wyrok NSA w Łodzi z 26.08.1997 r. (I SA/Łd 574/96), LEX.

[32] Por. wyrok WSA w Łodzi z 24.11.2022 r. (II SA/Łd 705/22), LEX.

[33] Tak m.in. P. Zimmerman, Prawo…, komentarz do art. 144, nb. 2; B. Sierakowski, Zobowiązania…, s. 340; P. Feliga, Oznaczenie w orzeczeniu syndyka jako strony procesu. Brak legitymacji formalnej upadłego, Monitor Prawa Handlowego 2013, nr 2, s. 50-51; A. Hrycaj, Syndyk masy upadłości, Poznań 2006, s. 184-185; S. Gurgul, Prawo…, komentarz do art. 144, nb. 2; M. Dziurda, Szczególna zdolność sądowa, Warszawa 2019, LEX/el., rozdział 6.15; odmiennie D. Pawłyszcze, Podmioty gospodarcze – zagadnienia procesowe (cz. II), Przegląd Prawa Handlowego 1993, nr 7-8, s. 23.

[34] Por. wyrok SA we Wrocławiu z 23.01.2015 r. (I ACa 1487/14), Legalis; wyrok SA w Krakowie z 20.11.2012 r. (I ACa 1034/12), LEX; postanowienie SO we Wrocławiu z 27.03.2019 r. (XII C 18/18), niepubl.

[35] P. Feliga, Oznaczenie…, s. 51-52.

[36] S. Gurgul, Jasne i niejasne oblicza Prawa upadłościowego i naprawczego po nowelizacji z 6.3.2009 r. – cz. I, Monitor Prawniczy 2010, nr 4, s. 198.

[37] P. Zimmerman, Prawo…, komentarz do art. 144, nb. 3.

[38] Tak również R. Adamus, Prawo…, komentarz do art. 144, nb. 5.

[39] Por. postanowienie SA w Krakowie z 21.06.2017 r. (I ACz 969/17), LEX; wyrok SA w Warszawie z 30.11.2016 r. (I ACa 1718/16), LEX; wyrok SA w Poznaniu z 14.09.2012 r. (I ACa 600/12), LEX.

[40] Por. wyrok SN z 7.10.2004 r. (IV CK 86/04), LEX; wyrok SN z 16.01.2009 r. (III CSK 244/08), LEX; wyrok SN z 20.05.2011 r. (IV CSK 588/10), LEX; wyrok SN z 21.01.2021 r. (III PSKP 1/21), LEX.

[41] Por. A. Hrycaj, A. Michalska, Wpływ postępowań likwidacyjnych wszczynanych w wybranych krajach europejskich systemu prawnego common law na bieg postępowań rozpoznawczych i egzekucyjnych toczących się w Polsce. Wpływ wszczęcia i wyniku postępowania w ww. krajach na istnienie roszczenia dochodzonego przed sądem polskim, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa, 2016, s. 61-62, https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2018/08/IWS_Hrycaj_A._Michalska_A._Upadlosc_konsumencka.pdf (dostęp: 20.07.2023 r.); B. Sierakowski, Zobowiązania…, s. 339-341.

[42] Wyrok NSA z 10.06.2010 r. (I GSK 975/09), LEX; wyrok WSA w Łodzi z 28.02.2013 r. (III SA/Łd 157/12), LEX; wyrok NSA z 29.06.2010 r. (I GSK 1133/09), LEX; wyrok NSA z 8.05.2014 r. (I GSK 1005/12), LEX; wyrok WSA w Olsztynie z 30.07.2020 r. (I SA/Ol 124/20), LEX.

[43] D. Chrapoński, Zasądzenie świadczenia i sposób oznaczenie syndyka lub zarządcy w procesach z ich udziałem, Doradca Restrukturyzacyjny 2023, nr 1, s. 19-21; A. Malmuk-Cieplak [w:] Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe (red. A. Machowska), Warszawa 2021, LEX/el., rozdział VI.2.2; P. Feliga, Wpływ ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika na toczące się procesowe postępowanie odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy – cz. I, Monitor Prawniczy 2013, nr 3, s. 129; I. Gil, Legitymacja…, s. 30 (autorka powołała się jednak na postanowienie Sądu Najwyższego, z którego nie wynika przedstawiona przez nią teza).

[44] Por. wyrok SA w Warszawie z 16.09.2016 r. (VI ACa 644/16), LEX; wyrok SA w Krakowie z 20.11.2012 r. (I ACa 1034/12), LEX.

[45] D. Chrapoński, Zasądzenie…, s. 19.

[46] Por. postanowienie SN z 23.06.2004 r. (V CK 679/03), LEX.

[47] Por. W. Broniewicz, Pojęcie…, s. 93.

[48] Uchwała (7) SN z 9.12.2010 r. (II PZP 6/10), LEX.

[49] Zob. m.in. wyrok SA w Gdańsku z 15.06.2022 r. (V ACa 190/22), LEX; wyrok SO w Krakowie 15.06.2022 r. (I C 2197/19), LEX.

[50] Postanowienie SN z 15.09.2017 r. (III CZP 40/17), Legalis.

[51] Wyrok SN z 25.01.2017 r. (IV CSK 232/16), Legalis.

[52] Por. wyrok SR Szczecin-Centrum w Szczecinie z 23.06.2015 r. (XI GC 1343/14), LEX; wyrok SR w Zgierzu z 5.05.2016 r. (I C 3358/14), LEX.

[53] D. Chrapoński, Zasądzenie…, s. 20.

[54] Definicja W. Siedleckiego przywołana za: J. Turek, Charakterystyka ogólna postępowania klauzulowego. Cz. I – Wszczęcie postępowania, właściwość sądu, Monitor Prawniczy 2003, nr 24.

[55] Definicja E. Wengerka przywołana za: J. Turek, Charakterystyka…

[56] Uchwała SN z 26.02.2021 r. (III CZP 22/20), LEX.

[57] J. Sadomski, Następstwo prawne w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności (art. 788 k.p.c.), Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2006, s. 31, https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2018/08/Klauzula-wykonalno%C5%9Bci-pop-J-Sadomski.pdf (dostęp: 21.07.2023 r.).

[58] Odmiennie uchwała SN z 20.05.2003 r. (III CZP 19/03), LEX. Sąd Najwyższy uznał, że podmiot, na którego rzecz lub przeciwko któremu nadawana jest klauzula wykonalności, jest wierzycielem lub dłużnikiem w znaczeniu materialnym. Teza ta została jednak przyjęta apriorycznie, bez wyraźnego uzasadnienia.

[59] Por. M. Wiktorowicz, M. Kochański, M. Anisimowicz, Sposób oznaczenia i reprezentacji masy sanacyjnej w postępowaniach sądowych, Doradca Restrukturyzacyjny 2017, nr 9, s. 70.

[60] Por. D. Chrapoński, Zasądzenie…, s. 21.

[61] D. Chrapoński, Zasądzenie…, s. 20.

[62] Por. B. Sierakowski, Zobowiązania…, s. 337.

[63] Wyrok SN z 17.10.2019 r. (IV CSK 304/18), LEX.

[64] Por. wyrok SA w Warszawie z 3.02.2015 r. (I ACa 1086/14), LEX.