Gwarancja bankowa i jej rodzaje w procesie restrukturyzacji konsensualnej

Monitor Prawa Bankowego 2023/10 Październik

W celu uniknięcia zagrożenia niewypłacalnością kredytobiorca może zdecydować się na proces restrukturyzacji zadłużenia finansowego. W dużej mierze polega on na zmianie warunków spłaty zobowiązań wobec wierzycieli. Restrukturyzacja taka ma na celu dostosowanie zobowiązań kredytobiorcy do jego aktualnych zdolności płatniczych. W przypadku linii gwarancyjnych i gwarancji bankowych sytuacja wygląda nieco inaczej, ponieważ są one często niezbędne do dalszego prowadzenia działalności gospodarczej przez kredytobiorcę, a w konsekwencji zwiększenia dochodów i możliwości spłaty zadłużenia kredytowego. W dłuższej perspektywie wystawcy gwarancji, którzy udzielają jednocześnie kredytów, powinni być zainteresowani utrzymaniem aktualnych poziomów limitów gwarancyjnych pomimo restrukturyzacji konsensualnej dotyczącej kredytobiorcy.

Artur Rutkowski

Gwarancja bankowa jest umową, na podstawie której bank zobowiązuje się do zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz beneficjenta (odbiorcy gwarancji), jeśli zleceniodawca (podmiot, na rzecz którego bank wystawia gwarancję) nie wywiąże się ze swoich zobowiązań wynikających z umowy podstawowej (np. umowy dostawy, umowy najmu, umowy zlecenia)[1]. Charakter prawny gwarancji bankowej w Polsce jest sporny i nieuregulowany jednoznacznie przez ustawodawcę[2]. Prezentowane są różne stanowiska doktryny i orzecznictwa na ten temat[3]. W praktyce przyjmuje się jednak, że gwarancja bankowa jest umową nieakcesoryjną (samoistną)[4] i abstrakcyjną[5].

Nieakcesoryjność gwarancji oznacza, że nie jest ona zależna od istnienia lub ważności zobowiązania głównego, którego dotyczy (np. umowy między zleceniodawcą a beneficjentem gwarancji), ani od zabezpieczenia udzielonego bankowi przez zleceniodawcę (np. zastawu, poręczenia). Gwarancja bankowa stanowi samodzielne i odrębne zobowiązanie banku wobec beneficjenta. Abstrakcyjność oznacza, że gwarancja bankowa nie musi wskazywać na podstawę prawną lub faktyczną zobowiązania banku do zapłaty beneficjentowi ani przyczynę jej udzielenia. Wystarczy, że określa warunki, na jakich bank zobowiązuje się do zapłaty, np. na pierwsze żądanie beneficjenta, z załączeniem oświadczenia o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania głównego przez zleceniodawcę.

Od gwarancji należy odróżnić linię gwarancyjną. Główna różnica polega na tym, że gwarancja bankowa jest konkretnym i nieodwołalnym zobowiązaniem banku do zapłaty na rzecz beneficjenta w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez zleceniodawcę, natomiast linia gwarancyjna jest ramowym porozumieniem między bankiem a podmiotem gospodarczym, na podstawie którego bank zobowiązuje się do wystawiania gwarancji bankowych w ramach określonego limitu kwotowego i czasowego[6]. Gwarancja bankowa jest zwykle wystawiana na podstawie umowy linii gwarancyjnej, która określa warunki, zakres i terminy gwarancji, a także sposób ich realizacji oraz ewentualne prowizje i opłaty. Linia gwarancyjna umożliwia podmiotowi gospodarczemu elastyczne i szybkie korzystanie z gwarancji bankowych w zależności od swoich potrzeb, bez konieczności każdorazowego negocjowania warunków i podpisywania umów zlecenia.

Gwarancja bankowa oraz linia gwarancyjna mogą mieć charakter odnawialny lub jednorazowy[7], w zależności od warunków ich ustanowienia i przedłużania. Gwarancja odnawialna automatycznie przedłuża się na kolejny okres, jeśli żadna ze stron nie złoży wypowiedzenia z odpowiednim wyprzedzeniem. Odnawialna linia gwarancyjna to taka, której limit odnawia się po wygaśnięciu udzielonej wcześniej gwarancji. Gwarancja bankowa lub linia gwarancyjna o charakterze jednorazowym wygasają po upływie określonego terminu albo spełnieniu warunków rozwiązujących. Odnawialność daje zleceniodawcy większą elastyczność i ciągłość w realizacji długoterminowych projektów lub kontraktów.

Rodzaje gwarancji bankowych

Gwarancja bankowa zazwyczaj jest płatna na pierwsze żądanie oraz nieodwołalna[8]. Oznacza to, że bank nie może jej odwołać lub zmienić bez zgody beneficjenta, chyba że odmiennie przewidziano w jej treści. Gwarancja bankowa może być wykorzystana w działalności operacyjnej zleceniodawcy na różne sposoby, w tym w procesie restrukturyzacji, w zależności od jej celu i rodzaju. Niektóre z najczęstszych zastosowań gwarancji bankowej opisano niżej[9].

Gwarancja dobrego wykonania umowy służy do zabezpieczenia prawidłowego i terminowego wykonania umowy przez zleceniodawcę, np. dostawy towarów, świadczenia usług, realizacji projektu lub inwestycji. Może być wymagana przez jego kontrahenta, np. zamawiającego, odbiorcę lub inwestora. Zwiększa wiarygodność i konkurencyjność zleceniodawcy na rynku, a także zapewnia ochronę w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przezeń umowy[10].

Gwarancja zwrotu zaliczki zabezpiecza zwrot zaliczki lub zadatku wpłaconego przez kontrahenta zleceniodawcy na poczet wykonania umowy. Może być udzielona na całą lub część kwoty zaliczki, na określony czas lub do momentu spełnienia warunków umowy. Ułatwia zleceniodawcy uzyskanie zaliczki lub zadatku, co może poprawić jego płynność finansową i możliwości realizacji umowy[11].

Gwarancja wad i usterek służy do zabezpieczenia roszczeń kontrahenta zleceniodawcy (np. zamawiającego, odbiorcy, inwestora lub partnera) wynikających z gwarancji jakości, rękojmi, naprawy lub serwisu towarów albo usług dostarczonych przez spółkę. Może być udzielona na całą lub część wartości wad, na określony czas lub do upływu okresu wystąpienia usterek. Zwiększa zaufanie kontrahenta zleceniodawcy, a także zmniejsza ryzyko poniesienia dodatkowych kosztów lub strat przez zleceniodawcę.

Gwarancja kredytowa zabezpiecza spłatę kredytu lub pożyczki udzielonej zleceniodawcy przez bank lub inną instytucję finansową. Może być udzielona na całą lub część pożyczonej kwoty, na określony czas lub do momentu spełnienia warunków umowy kredytowej. Ułatwia zleceniodawcy uzyskanie lepszych warunków finansowania, np. niższe oprocentowanie, dłuższy okres kredytowania lub wyższą kwotę kredytu.

Gwarancja bilateralna, wielostronna oraz konsorcjalna

Gwarancja bankowa może mieć charakter bilateralny, wielostronny lub konsorcjalny, w zależności od liczby i relacji stron zaangażowanych w transakcję.

Gwarancja bankowa bilateralna jest formą najprostszą. Występują wtedy tylko trzy podmioty: bank-gwarant, zleceniodawca gwarancji i beneficjent. Bank zobowiązuje się do zapłaty beneficjentowi na podstawie żądania lub dokumentów potwierdzających niewykonanie zobowiązań przez zleceniodawcę.

W przypadku gwarancji bankowej wielostronnej występuje więcej niż jeden beneficjent lub gwarant. Na przykład, bank-gwarant może zobowiązać się do zapłaty kilku beneficjentom, którzy są wspólnie uprawnieni do otrzymania świadczenia, lub kilka banków-gwarantów może zobowiązać się solidarnie lub proporcjonalnie do zapłaty jednemu beneficjentowi. Gwarancja tego rodzaju może być stosowana w skomplikowanych projektach, w których uczestniczy wiele stron.

Gwarancja bankowa konsorcjalna jest udzielana wtedy, gdy kilka banków-gwarantów tworzy konsorcjum, aby wspólnie wystawić gwarancję na rzecz beneficjenta. Każdy bank ponosi odpowiedzialność za część sumy gwarancyjnej, zgodnie z umową konsorcjalną. Gwarancja taka może być stosowana w przypadku dużych lub ryzykownych transakcji, w których jeden bank nie jest w stanie lub nie chce zaoferować pełnej sumy gwarancyjnej. Najważniejsze cechy gwarancji konsorcjalnych udzielanych w transakcjach restrukturyzacyjnych są następujące[12]:

• wystawcy gwarancji nie odpowiadają solidarnie, a ich zobowiązania są podzielne,
• niewypełnienie zobowiązań przez wystawcę nie wpływa na zobowiązania innych stron,
• żaden wystawca nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innego wystawcy,
• prawa wystawców są prawami odrębnymi i niezależnymi.

Gwarancje konsorcjalne najczęściej spotyka się w dużych i skomplikowanych transakcjach restrukturyzacji konsensualnej.

Gwarancja w trakcie obowiązywania umowy standstill

Docelowa umowa restrukturyzacyjna (umowa między wierzycielami) w procesie restrukturyzacji konsensualnej bardzo często poprzedzona jest porozumieniem tymczasowym (umowa standstill). Jego nadrzędnym celem jest ułożenie relacji między wierzycielami oraz dłużnikami na czas negocjowania umowy docelowej. W tym okresie przygotowywane są analizy odzysków, modele finansowe i wyceny, które pozwolą na dalsze rozstrzygnięcia odnośnie do losów dłużnika. Umowa standstill ma także za zadanie zachowanie status quo między wierzycielami, aby żaden z nich nie podejmował działań prawnych (egzekucyjnych, zabezpieczających, upadłościowych czy likwidacyjnych) względem dłużnika, zaś dłużnik mógł nadal prowadzić bieżącą działalność gospodarczą. Oznacza to, że linie gwarancyjne powinny być nadal dla niego dostępne. W przypadku wystawionych wcześniej gwarancji bankowych także nie powinny być w tym okresie podejmowane żadne czynności prawne przez wystawców.

W praktyce czasami – za zgodą wszystkich wierzycieli – wystawianie nowych gwarancji jest uzależnione od dodatkowych warunków, które mają z reguły charakter informacyjny lub raportowy. Warunki takie nie powinny jednak uniemożliwiać wystawiania gwarancji bankowych niezbędnych dla realizacji bieżących lub pozyskania nowych projektów, które mogą poprawić kondycję finansową dłużnika.

Gwarancja w procesie restrukturyzacji konsensualnej

Odnosząc się do istniejących oraz nowych gwarancji i linii gwarancyjnych, docelowa umowa restrukturyzacyjna ma za zadanie zbudowanie prawnych relacji pomiędzy wystawcami przez określenie ich uprawnień i obowiązków. Zarówno przed, jak i po zawarciu tej umowy (a zatem w trakcie trwania właściwej restrukturyzacji konsensualnej) limity gwarancyjne nie powinny być nadmiarowo redukowane przez wierzycieli. Redukcja taka może bowiem prowadzić do zmniejszenia zdolności pozyskiwania nowych zleceń przez dłużnika, a tym samym do ograniczenia jego płynności finansowej i możliwości obsługi zadłużenia kredytowego, pożyczkowego czy obligacyjnego. Takie działanie nie leży w interesie wystawców gwarancji będących jednocześnie kredytodawcami, pożyczkodawcami lub obligatariuszami. Bardzo często – pomimo uzgodnionej redukcji zadłużenia kredytowego – wystawcy zgadzają się wręcz na otwarcie nowych linii gwarancyjnych (w tym linii przejściowych, tymczasowych) celem zwiększenia zdolności operacyjnej spółki i pozyskania przez nią nowych kontraktów, z których przychody pozwolą na bieżącą obsługę lub przedterminową spłatę zadłużenia kredytowego.

W praktyce omawianych transakcji istotny problem stanowi kwestia ewentualnej wypłaty środków beneficjentowi z tytułu gwarancji bankowej i spłaty roszczenia regresowego wystawcy przez spółkę z uprzywilejowaniem względem pozostałych wierzycieli finansowych (w tym kredytodawców) będących stronami umowy restrukturyzacyjnej. W takiej sytuacji celem zachowania płynności spółki oraz równej pozycji danego wystawcy spłata roszczenia regresowego musi zostać proporcjonalnie rozłożona na wzór spłaty kredytu w sposób określony w umowie restrukturyzacyjnej.

Z punktu widzenia dokumentacyjnego oraz w porównaniu do zaangażowania kredytowego gwarancje powodują dodatkowy problem związany z postawieniem wierzytelności wystawców w stan wymagalności w razie naruszenia postanowień umowy.

Po pierwsze, aby zabezpieczyć interesy wystawców w odniesieniu do kredytodawców, wprowadza się mechanizm pokrycia gotówkowego gwarancji (kaucji) na rzecz wystawców, gdy spełniono określone przesłanki wynikające z umowy kredytowej (zazwyczaj dotyczy to wypowiedzenia lub wystąpienia przypadku naruszenia umowy). Celem takiego mechanizmu jest ochrona interesów wystawców na wypadek, gdyby w przyszłości miało dojść do wypłaty z tytułu gwarancji bankowej na rzecz beneficjenta.

Po drugie mechanizm pokrycia gotówkowego musi zostać dostosowany kontraktowo do regulacji dotyczących wypowiedzenia kredytu, aby zapewnić równowagę między wystawcami gwarancji a kredytodawcami. Do postawienia kredytu w stan wymagalności stosuje się bowiem obowiązkowe regulacje wynikające z prawa bankowego[13]. W braku takich postanowień umownych dotyczących gwarancji, wystawcy byliby uprzywilejowani – względem kredytodawców – co do momentu dochodzenia swoich wierzytelności.

Warto pamiętać, że chociaż umowa restrukturyzacyjna nie zastępuje istniejących umów finansowania, to bardzo często modyfikuje i ujednolica ich postanowienia. W szczególności dotyczy to zharmonizowania zobowiązań, oświadczeń oraz przypadków naruszenia, a także terminów spłat oraz marż w poszczególnych umowach bilateralnych. Harmonizacja zazwyczaj dotyczy także wspomnianych wyżej warunków dochodzenia zabezpieczonych wierzytelności przez wystawców gwarancji i kredytodawców.

Gwarancja konsorcjalna w dokumentacji restrukturyzacyjnej

W transakcjach restrukturyzacyjnych gwarancje konsorcjalne są udzielane z reguły na podstawie linii gwarancyjnych. W odniesieniu do każdej linii wprowadza się postanowienia umowne dotyczące maksymalnych udziałów poszczególnych wystawców w gwarancjach. Bardzo często w umowach restrukturyzacyjnych zamieszcza się także klauzule wyrównawcze, na podstawie których strona może zażądać wyrównania zaangażowania gwarancyjnego danego wystawcy przez wystawienie nowej gwarancji w miejsce istniejącej, ustanowienie kaucji lub wystawienie regwarancji, gdy udział jednego z wystawców jest zbyt duży lub zbyt mały w stosunku do uzgodnionych proporcji. Mechanizm wyrównawczy może być także uzależniony od uzyskania zgody beneficjenta, w szczególności jeżeli obejmuje wystawienie nowej gwarancji w miejsce istniejącej.

W przypadku gwarancji konsorcjalnych – podobnie jak w kredytach konsorcjalnych – istotną rolę odgrywa agent wystawców, który wykonuje zadania związane z komunikacją, instrukcjami od pozostałych wierzycieli, kontaktami z agentem zabezpieczenia, obowiązkami ewidencyjnymi, przeglądaniem dokumentów, organizacją głosowań czy dokonywaniem obliczeń na potrzeby gwarancji. Agent ten – podobnie jak agent kredytu – powinien korzystać z licznych zwolnień dotyczących jego odpowiedzialności za podejmowane działania, z wyjątkiem winy umyślnej (często także rażącego niedbalstwa).

Z udzieleniem konsorcjalnej gwarancji bankowej związane są obowiązki informacyjne ściśle określone w umowie restrukturyzacyjnej. Umowa ta reguluje również terminy na wystawienie gwarancji i uzupełnienie dokumentacji oraz maksymalną liczbę gwarancji w ramach danej linii. Nierzadko do umowy restrukturyzacyjnej załączony jest podstawowy wzór gwarancji, a wystawcy zobowiązują się, że nie odmówią bezzasadnie jej wystawienia, jeżeli warunki określone w umowie zostały spełnione.

Z tego punktu widzenia ciekawym zagadnieniem jest zakres wniosku o wystawienie gwarancji konsorcjalnej. Prawidłowo wypełniony wniosek zwyczajowo:

• skierowany jest do każdego wystawcy w ramach danej linii gwarancyjnej,
• określa datę wykorzystania oraz maksymalny okres ważności gwarancji,
• wyznacza kwotę gwarancji,
• zawiera określone polecenia dotyczące dostarczenia gwarancji,
• opisuje kontrakt, w związku z którym gwarancja jest wystawiana,
• obejmuje wzór gwarancji, kopię kontraktu, raport techniczny oraz dodatkowe oświadczenia zleceniodawcy dotyczące np. udziału podwykonawców czy struktury aktualnego zadłużenia.

Zakończenie

Gwarancja bankowa jest bardzo przydatnym instrumentem w procesie restrukturyzacji spółki, ponieważ może poprawić jej sytuację finansową, zabezpieczyć zobowiązania, podnieść wiarygodność i reputację, a także ułatwić nawiązywanie i utrzymywanie relacji z kontrahentami. Proces ten polega na renegocjacji warunków spłaty zobowiązań finansowych, tak aby dostosować je do aktualnej sytuacji i możliwości płatniczych przedsiębiorstwa. Celem restrukturyzacji jest poprawa płynności, rentowności i stabilności spółki, a także uniknięcie niewypłacalności. Restrukturyzacja zadłużenia to zmiana warunków umów kredytowych lub obligacji, na podstawie których spółka zaciągnęła zobowiązania wobec wierzycieli. Może dotyczyć np. przedłużenia okresu spłaty, obniżenia stopy procentowej, umorzenia części zadłużenia, zamiany długu na udziały lub inne formy partycypacji w kapitale spółki. Restrukturyzacja zadłużenia ma na celu poprawę sytuacji finansowej spółki i zwiększenie jej szans na wyjście z kryzysu. W interesie wszystkich stron procesu restrukturyzacji konsensualnej leży utrzymanie limitów gwarancyjnych celem efektywnego wykorzystania ich przez spółkę w sposób, który umożliwi zwiększenie jej dochodu. Dlatego tak ważne jest ostrożne i rzeczowe regulowanie kwestii gwarancji oraz linii gwarancyjnych w umowach restrukturyzacyjnych.

Artur Rutkowski
prawnik w kancelarii
Allen & Overy, A. Pędzich sp.k.

[1] Por. M. Bączyk [w:] System prawa handlowego, t. 5 (red. M. Stec), Warszawa 2017, s. 1234.

[2] Przeglądu doktrynalnych definicji gwarancji bankowej dokonał R. Trzaskowski, Poręczenie i gwarancja bankowa, Warszawa 2011, s. 172-173.

[3] Po pierwsze gwarancja bankowa jest samodzielnym i niezależnym typem umowy, który nie mieści się w żadnej z kategorii umów nazwanych przewidzianych w kodeksie cywilnym, lecz ma własne, specyficzne cechy i zasady (koncepcja umowy nienazwanej sui generis). Po drugie gwarancja bankowa jest umową nazwaną, która znajduje swoje oparcie w przepisach kodeksu cywilnego dotyczących umów poręczenia (art. 876-910 k.c.) lub umów ubezpieczenia (art. 805-834 k.c.). Po trzecie gwarancja bankowa jest umową mieszaną, która łączy w sobie elementy różnych umów nazwanych. Ta koncepcja przyjmuje, że gwarancja bankowa nie ma jednolitego i spójnego charakteru prawnego, lecz jej kwalifikacja zależy od treści i celu konkretnej umowy, a także od stosunków między stronami gwarancji i umowy podstawowej.

[4] J. Pisuliński [w:] System prawa handlowego, t. 5a (red. M. Stec), Warszawa 2020, s. 336.

[5] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2013, s. 227.

[6] J. Pisuliński [w:] System prawa handlowego, t. 5a, s. 336.

[7] R. Trzaskowski, Poręczenie…, s. 165 i n.

[8] J. Pisuliński, Niektóre zagadnienia związane z gwarancją bankową, Prawo Bankowe 1998, nr 4, s. 40.

[9] Na temat rodzajów gwarancji por. R. Bertrams, Bank Guarantees in International Trade, Haga 2013, s. 35-45.

[10] Por. R. Bertrams, Bank…, s. 36.

[11] Por. R. Bertrams, Bank…, s. 39.

[12] Por. R. Bertrams, Bank…, s. 25.

[13] Art. 75 i n. ustawy z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 2324, ze zm.).