Trwała bezskuteczność klauzuli abuzywnej

Monitor Prawa Bankowego 2022/03 Marzec

Glosa do uchwały (7) Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r. (III CZP 6/21)

1. Niedozwolone postanowienie umowne (art. 385¹ § 1 k.c.) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to postanowienie i w ten sposób przywrócić mu skuteczność z mocą wsteczną.

2. Jeżeli bez bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c.). Kredytodawca może żądać zwrotu świadczenia od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna.

3. Nadaje uchwale moc zasady prawnej.

Krzysztof Koźmiński

I. Komentowana uchwała zapadła w konsekwencji wniosku Rzecznika Finansowego z 19.10.2020 r., w którym skoncentrowano się na zagadnieniach prawnych dotyczących skutków abuzywności postanowień umownych w umowach kredytu hipotecznego indeksowanych/denominowanych do kursu waluty obcej.

II. Już w tym miejscu sformułować można wniosek, że glosowana uchwała stanowi raczej kontynuację wcześniejszych rozstrzygnięć[1] oraz potwierdzenie sformułowanych w nich tez orzeczniczych niż rewolucyjny przełom lub zerwanie z dotychczasowymi ocenami. Sam ten fakt, niezależnie od weryfikacji merytorycznej prawidłowości stanowiska Sądu Najwyższego, oceniony winien być pozytywnie – zwłaszcza że owa „konserwatywna postawa” sędziów SN, wyrażająca się w ciągłości oraz stałości, sprzyja przewidywalności rozstrzygnięć judykatywy, a w konsekwencji również ugruntowywaniu się stanu bezpieczeństwa prawnego, a finalnie także wpływa na możliwość bardziej wiarygodnego oszacowania potencjalnych skutków (w tym przeprowadzenia bilansu zysków i strat) dla obu stron potencjalnego sporu sądowego.

Co więcej, niewątpliwym walorem wymienionych wyżej judykatów jest ich zasadniczo wyważony ton oraz umiar[2]. Sugeruje się poszukiwanie rozwiązań powściągliwych, uwzględniających obiektywnie obowiązujący stan normatywny, zasadę proporcjonalności, pierwotną wolę stron (związania się umową kredytu indeksowanego/denominowanego, którego immanentną cechą jest niższe oprocentowanie odpowiadające ryzyku walutowemu), cel dyrektywy Rady 93/13/EWG[3] (którym nie jest  masowe anulowanie zobowiązań ani tym bardziej stan, w którym „konsument wzbogacił się ponad miarę”[4], lecz tylko i wyłącznie przywrócenie rzeczywistej równowagi kontraktowej w miejsce równowagi formalnej^[5]) oraz interesy obu kontrahentów (zarówno konsumenta, który nie może być nadmiernie uprzywilejowany, jak i banku-przedsiębiorcy, dla którego „karania” nie ma żadnych podstaw prawnych).

Ponadto nie sposób nie wspomnieć o dynamicznie rozwijającym się orzecznictwie TSUE, w tym zwłaszcza (ze względu na bliskość czasową) wyroku wydanym w trybie prejudycjalnym 29.04.2021 r. w „drugiej polskiej” sprawie C-19/20[6]. W tym kontekście również zauważalna jest zbieżność stanowisk pomiędzy glosowaną uchwałą a dorobkiem orzeczniczym TSUE. Tezy orzecznicze oraz zaprezentowana argumentacja (m.in. w zakresie akcentowania doktryny obiektywnego podejścia, zasady pewności prawa, a także konieczności rozliczenia się stron upadłej umowy kredytowej z uwzględnieniem różnorakich roszczeń restytucyjnych), ze spraw III CZP 6/21 i C-19/20 częściowo się pokrywają. Wątek ten rozwinięty zostanie w dalszej części niniejszej glosy.

Wstępne i generalne wrażenie jest zatem takie, że komentowana uchwała wpisuje się w długą i zainicjowaną wcześniej „ścieżkę interpretacyjną”, wytyczoną w dotychczasowym orzecznictwie TSUE oraz Sądu Najwyższego. Jest raczej kolejnym „punktem na trasie” niż odchyleniem od niej.

            III. Konieczne jest przypomnienie, że wskazane we wniosku Rzecznika Finansowego zagadnienia prawne (a w konsekwencji wyrażone w tekście uchwały uwagi Sądu Najwyższego) aktualizują się potencjalnie dopiero wtedy, gdy orzekający w sprawie konkretnego zobowiązania kredytu indeksowanego/denominowanego sąd powszechny uzna, że klauzula dotycząca określenia kursu waluty obcej w umowie kredytowej stanowi niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c., a jednocześnie nie ma możliwości utrzymania umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego w mocy w związku z wyeliminowaniem takiej klauzuli.

By tak się stało – a zatem by wskazówki Sądu Najwyższego zawarte w glosowanej uchwale mogły znaleźć zastosowanie – dojść musi do uprzedniej weryfikacji, w odpowiedniej kolejności, szeregu szczegółowych przesłanek. Jeżeli nie spełniono choćby jednej z nich, stoi to na przeszkodzie dalszemu badaniu ewentualnych sankcji wynikających z prawa konsumenckiego. Innymi słowy, glosowana uchwała dotyczy konkretnego (relatywnie zaawansowanego) etapu oceny sytuacji prawnej na linii kredytobiorca-bank, (...)