Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania pomimo prawomocnego zatwierdzenia układu w postępowaniu restrukturyzacyjnym spółki

Monitor Prawa Bankowego 2024/10 Październik

Wierzyciel dochodzi odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki – w związku z niezłożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie – najczęściej z uwagi na niski stopień zaspokojenia uzyskany w postępowaniu upadłościowym spółki lub na wypadek oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy jej majątek nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. W praktyce, jeśli powództwo względem członka zarządu wytacza się bezpośrednio po próbie przeprowadzenia postępowania restrukturyzacyjnego niewypłacalnej spółki, z dużym prawdopodobieństwem założyć można, że próba ta się nie powiodła. Co jednak w sytuacji, gdy zarząd takiej spółki – zamiast złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości – kontynuuje jej działalność i dopiero po pewnym czasie inicjuje i skutecznie przeprowadza postępowanie restrukturyzacyjne? Czy pozytywny rezultat restrukturyzacji przekreśla odpowiedzialność członków zarządu spółki za zaniechania zaistniałe na jej przedpolu?

Norbert Frosztęga

Michał Paczek

Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki

Na omawianą problematykę składa się szereg zróżnicowanych podmiotowo i przedmiotowo regulacji. W pierwszej kolejności wspomnieć należy o rozwiązaniach przyjętych w art. 21 ust. 3 p.u.[1]. W przepisie tym przewiduje się odpowiedzialność pewnych podmiotów, w tym członków zarządu spółek kapitałowych (jako osób mających prawo do prowadzenia spraw spółki-dłużnika i jej reprezentowania), za szkodę wyrządzoną niedopełnieniem obowiązku terminowego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości[2].

Na płaszczyźnie podmiotowej węższa jest regulacja odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki kapitałowej w kodeksie spółek handlowych. Ponoszą ją bowiem wyłącznie członkowie zarządu (oraz likwidatorzy) spółki z o.o. (art. 299-299¹ k.s.h.) oraz prostej spółki akcyjnej (art. 300¹³²-300¹³³k.s.h.). Jej zakres ograniczony jest do wysokości niezaspokojonych zobowiązań spółki.

Zastrzec można w tym miejscu, że – mimo większych szans na uzyskanie zaspokojenia na podstawie art. 21 ust. 3 p.u. – wierzyciele częściej decydują się na powództwo w trybie przepisów k.s.h. przez wzgląd na odmienne rozłożenie ciężaru dowodu. O ile w przypadku art. 299 i art. 300¹³²k.s.h. złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki w terminie stanowi przesłankę egzoneracyjną, której spełnienie udowodnić powinien pozwany, o tyle przywołany wyżej reżim upadłościowy zakłada, że to powód wykazać musi uchybienie takiemu terminowi przez członka zarządu. Okoliczność ta, zwłaszcza z perspektywy osoby niemającej dostępu do niepublicznych danych spółki, znacząco utrudnia wierzycielowi przygotowanie pozwu i wygranie sprawy.

Kolejne źródła odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki kapitałowej stanowią przepisy o.p.[3] oraz u.s.u.s.[4]. Zgodnie z art. 116 o.p. za zaległości podatkowe spółki kapitałowej odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się choćby w części bezskuteczna. Na mocy odesłania zawartego w art. 31 u.s.u.s. analogicznie ustawodawca reguluje kwestię odpowiedzialności członków zarządu za zadłużenie niewypłacalnej spółki z tytułu składek.

Przesłanki egzoneracyjne

Każda z przywołanych podstaw odpowiedzialności przewiduje, że członkowie zarządu mogą częściowo bądź całkowicie jej uniknąć, gdy wykażą, że w danym stanie faktycznym spełniono jedną z ustawowych przesłanek egzoneracyjnych. W przypadku art. 21 ust. 3 p.u., jeśli nie jest możliwe udowodnienie, że wniosek o ogłoszenie upadłości złożono w terminie, odpowiedzialność członka zarządu wyłączają:

brak winy za niezłożenie wniosku w terminie,
otwarcie względem spółki-dłużnika w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia jej upadłości, postępowania restrukturyzacyjnego albo zatwierdzenie w tym okresie układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu,
brak szkody po stronie wierzyciela,
powstanie szkody w wysokości mniejszej niż wskazywana przez powoda lub wynikająca z domniemania z art. 21 ust. 3a p.u. (wyłączenie odpowiedzialności w części).

Z kolei na gruncie art. 299 i art. 300¹³² k.s.h., pomimo udowodnienia przez wierzyciela przesłanki bezskuteczności egzekucji względem spółki, członek zarządu zwalnia się z odpowiedzialności za jej zobowiązania, jeśli wykazał, że:

w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości spółki, zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości,
w tym terminie doszło do otwarcia względem spółki postępowania restrukturyzacyjnego albo zatwierdzenia układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu,
wierzyciel nie poniósł szkody,
wierzyciel poniósł szkodę w zakresie niższym niż wartość niezaspokojonej wierzytelności względem spółki (wyłączenie odpowiedzialności w części),
niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nie nastąpiło z jego winy.

Podobne przesłanki egzoneracyjne określono w reżimie odpowiedzialności członka zarządu za zaległości podatkowe niewypłacalnej spółki wynikającym z art. 116 o.p. Przepis ten odpowiednio stosuje się także do odpowiedzialności za zobowiązania spółki z tytułu składek. Różnica – względem przesłanek określonych w k.s.h. – polega na braku wymagania szkody. Odpowiedzialność z tego tytułu jest niezależna od tego, czy opóźnienie w złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości zmniejszyło perspektywy organu na uzyskanie zaspokojenia. Ponadto członek zarządu zwolnić się może z odpowiedzialności, jeśli wskaże organowi mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie jej zaległości w znacznej części.

Przykładów sytuacji, gdy dochodzi do zwolnienia członka zarządu z odpowiedzialności w ramach jednego z tych reżimów, dostarcza orzecznictwo. Sąd Najwyższy wskazał, że: „Praktyczne znaczenie w sprawach z powództwa opartego na art. 299 § 1 k.s.h. może mieć wygaśnięcie zobowiązania spółki wobec powoda wskutek zdarzającego się niekiedy, jakkolwiek rzecz zrozumiała rzadko, zaspokojenia przez spółkę swego zobowiązania po uprzedniej jego bezskutecznej egzekucji wobec niej, przez zapłatę (…) lub potrącenie (…)”[5]. Zauważyć należy, że w wymienionych przypadkach dochodzi do zadośćuczynienia temu samemu interesowi prawnemu, co w razie wypłaty odszkodowania. Wobec tego – w ocenie autorów – wykazanie przytoczonych okoliczności kwalifikować należy analogicznie, jak udowodnienie braku szkody.

Zagadnienie solidarności oraz charakter odpowiedzialności za zobowiązania spółki

Inaczej niż w przypadku odpowiedzialności podatkowej (gdzie zastosowanie znajduje art. 107 ust. 1 o.p.), odpowiedzialność członka zarządu za zobowiązania spółki wynikająca z k.s.h. i p.u. nie jest solidarna w relacji spółka – członkowie zarządu. Solidarność występuje jedynie pomiędzy członkami zarządu spółki, którzy ponoszą winę za niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie.

Odnosząc się do innych podstaw niż art. 21 ust. 3 p.u., doktryna wspomina często o subsydiarności odpowiedzialności członków zarządu względem odpowiedzialności spółki[6]. O ile w przypadku art. 116 o.p. (w tym w związku z art. 31 u.s.u.s.) teza ta nie powinna budzić kontrowersji, to w odniesieniu do podstaw odpowiedzialności wynikających z k.s.h., w ślad za Sądem Najwyższym, zastrzec należałoby, że przymiot subsydiarności można rozumieć jedynie w sposób potoczny, tzn. jako wprowadzenie pewnej kolejności dochodzenia roszczeń i uwarunkowanie wystąpienia z żądaniem przeciwko członkom zarządu od braku możliwości uzyskania zaspokojenia od samej spółki[7]. Wynika to z dominującego w orzecznictwie[8] poglądu o deliktowym charakterze omawianych roszczeń (tj. roszczeń z art. 299 i art. 300¹³² k.s.h.). Przyjęcie takiego zapatrywania oznaczać musi konsekwentnie, że członkowie zarządu odpowiadają za własne zobowiązanie z czynu niedozwolonego (wyrządzenie szkody wskutek niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki w terminie), nie zaś z tego samego tytułu co spółka.

Za poglądem o deliktowym charakterze roszczeń ujętych w art. 299 i art. 300¹³² k.s.h. przemawiają przede wszystkim: 1) przesłanka egzoneracyjna pozwalająca pozwanemu na przeprowadzenie dowodu negującego istnienie szkody (implikująca uznanie tych roszczeń jako odszkodowawczych), 2) objęcie ustawowym domniemaniem – charakterystycznych dla reżimu deliktowego – przesłanek winy i związku przyczynowego między powstaniem szkody a zaniechaniem, 3) zawarte w art. 361 § 2 k.c. zastrzeżenie, że zakres szkody podlegającej obowiązkowi naprawienia obejmuje zarówno straty, które poszkodowany poniósł, jak i korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono, o ile odmienny przepis ustawy odpowiedzialności tej nie rozszerza bądź nie ogranicza[9]. Jak podkreśla Sąd Najwyższy: „nie budzi wątpliwości możliwość objęcia domniemaniem prawnym usuwalnym w ramach deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej przesłanki winy i przesłanki związku przyczynowego. Z art. 429 i art. 431 § 1 k.c. wynika np. domniemanie prawne winy, a z art. 427 k.c. domniemanie prawne winy i związku przyczynowego”[10]. Za bezprawne zdarzenie szkodzące uznać należy uchybienie w realizacji ustawowego obowiązku, który polega na terminowym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości spółki.

Zarysowane stanowisko bywa nierzadko kontestowane w doktrynie. Zwraca się m.in. uwagę, że art. 299 k.s.h. usytuowany jest po art. 297-298 k.s.h., które regulują kwestię przedawnienia oraz właściwość miejscową sądu dla roszczeń odszkodowawczych przeciwko osobom prowadzącym sprawy spółki przewidzianych w art. 291-293 k.s.h.[11]. Ponadto podkreśla się potrzebę literalnej wykładni art. 299 § 1 k.s.h., gdzie mowa o odpowiedzialności za zobowiązania spółki. Jak wskazuje A. Nowacki: „W przeciwnym wypadku [tj. gdyby chodziło o odpowiedzialność ex delicto – przyp. aut.] art. 299 § 1 KSH miałby następujące brzmienie: »Jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za szkodę« albo chociaż »Jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie«[12]”. Podnosi się także argument dotyczący wymogu wykazania bezskuteczności egzekucji wobec spółki, co sugeruje subsydiarny charakter odpowiedzialności jej menedżerów[13]. Stąd – w miejsce deliktowego – przypisuje się regulacji art. 299 k.s.h. charakter gwarancyjny[14] lub quasi-gwarancyjny[15].

Spór co do charakteru odpowiedzialności uregulowanej w art. 299 k.s.h. nie jest pozbawiony konsekwencji praktycznych. Obok kwestii takich jak właściwość miejscowa[16], opowiedzenie się za jednym ze stanowisk ma wpływ m.in. na określanie początkowych terminów wymagalności i przedawnienia roszczeń, a także długość tych ostatnich. Jeżeli przyjąć koncepcję deliktową, do przedawnienia należałoby stosować art. 442¹ § 1 k.c., zgodnie z którym roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia[17]. Z kolei, jeśli zaaprobować podejście gwarancyjne: „długość okresu przedawnienia roszczenia wobec członka zarządu będzie odpowiadała długości okresu przedawnienia roszczenia wobec spółki […], a więc będzie zależna w szczególności od tego, o jakie roszczenie wobec spółki chodzi”[18].

Kontrowersji nie budzi natomiast kwalifikacja roszczeń opartych na art. 21 ust. 3 p.u. jako deliktowych[19]. Wykładnia literalna dostarcza tożsamych wniosków co systemowa. Wspomniany przepis wprost odwołuje się do odpowiedzialności odszkodowawczej, przewidując – jako zasadniczą przesłankę – wykazanie winy osoby zobowiązanej do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Deliktowy charakter regulacji sugeruje też specyfika zdarzenia aktualizującego odpowiedzialność członka zarządu, tj. naruszenie obowiązku płynącego z ustawy.

Możliwość dochodzenia roszczeń od członków zarządu pomimo skutecznej restrukturyzacji – przesłanki

Niezależnie od rozpatrywanej podstawy prawnej odpowiedzialności (sensu largo) członka zarządu za zobowiązania spółki, jej przypisanie – pomimo prawomocnego zatwierdzenia układu w postępowaniu restrukturyzacyjnym spółki – poprzedza każdorazowo stwierdzenie przesłanki, że w okresie przed otwarciem takiego postępowania (złożeniem wniosku o zatwierdzenie układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu) doszło do uchybienia terminowi na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki przewidzianemu w art. 21 ust. 1 p.u. Jak bowiem wynika z przytoczonych wyżej przesłanek egzoneracyjnych, przesądzenie, że otwarcie restrukturyzacji nastąpiło przed upływem tego terminu, zwalnia członków zarządu z odpowiedzialności w całości.

Jeśli postępowanie restrukturyzacyjne spółki otwarto po upływie tego terminu, możliwe jest przypisanie członkowi zarządu odpowiedzialności za zobowiązania spółki, choćby w ramach restrukturyzacji doszło do prawomocnego zatwierdzenia układu zawartego przez spółkę z wierzycielami. Dopuszczalność takiego rozwiązania należy jednak zestawić odrębnie z przesłankami każdej podstawy odpowiedzialności.

W pierwszej kolejności rozważyć można odpowiedzialność deliktową na podstawie art. 21 ust. 3 p.u. Konieczne jest wtedy udowodnienie, że – pomimo niewypłacalności spółki – członkowie zarządu nie dochowali obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie jej upadłości. Jeśli wierzyciel to udowodnił, otwarta pozostaje kwestia zanegowania szkody. Na uwadze należy mieć, że – w razie prawomocnego zatwierdzenia układu w postępowaniu restrukturyzacyjnym spółki – jego wierzytelność uległa najpewniej częściowemu umorzeniu. Z art. 21 ust. 3a p.u. wynika domniemanie, że – wskutek niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie – wierzyciel poniósł szkodę w wysokości niezaspokojonej wierzytelności wobec spółki. Jeśli w ramach układu częściowo zaspokojono jego wierzytelność, a w części ją umorzono, zasadne w ocenie autorów staje się przyjęcie założenia, że domniemanie to – w razie prawomocnego zatwierdzenia i wykonywania układu – wskazuje na wartość różnicy pomiędzy wierzytelnością przed i po umorzeniu jako rozmiar szkody.

Domniemanie wynikające z art. 21 ust. 3a p.u. ma charakter wzruszalny, co w omawianych kwestiach ma zasadnicze znaczenie. Rzeczywista szkoda wywołana opóźnieniem w złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości stanowi najczęściej różnicę pomiędzy: 1) szacowanym stopniem zaspokojenia wierzytelności możliwym do uzyskania w razie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki w ostatnim dniu terminu wskazanego w art. 21 ust. 1 p.u. i przeprowadzenia postępowania upadłościowego spółki oraz 2) wysokością wierzytelności podlegającej spłacie w ramach prawomocnie zatwierdzonego układu. Wartość szkody powiększają także korzyści nieuzyskane przez wierzyciela w związku z bierną postawą członków zarządu spółki-dłużnika, odwołując się do zasad naprawiania szkody opisanych w art. 361 § 2 k.c. Uwzględniwszy te założenia, szkoda powstaje tylko wtedy, gdy – w okresie przypadającym po ostatnim dniu przewidzianym na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki – doszło do dalszego pogorszenia jej sytuacji finansowej lub zaciągnięcia nowych zobowiązań. Podzielić należy zapatrywanie SA w Gdańsku, zgodnie z którym: „niewystąpienie we właściwym czasie przez członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o ogłoszenie upadłości wywoła u jej wierzyciela szkodę także wówczas, gdy egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, a na skutek opóźnienia dochodzi do powstania wobec spółki nowych zobowiązań, które nie powstałyby, gdyby wniosek ten został złożony w terminie”[20]. Cytowane orzeczenie dotyczy odpowiedzialności w trybie art. 299 k.s.h., ale podobne poglądy są konsekwentnie wyrażane także w odniesieniu do podstawy odpowiedzialności unormowanej w art. 21 ust. 1 p.u.[21].

Specyfika art. 116 o.p., według którego członek zarządu odpowiada za dług spółki subsydiarnie i solidarnie, sugeruje, że dla zakresu tej odpowiedzialności znaczenie może mieć częściowe umorzenie wierzytelności względem spółki w ramach układu, gdy postępowanie restrukturyzacyjne zainicjowano po upływie terminu określonego w art. 21 ust. 1 p.u. Konkluzji takiej przeczy jednak art. 167 ust. 1 p.r., zgodnie z którym układ nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela oraz współdłużnika dłużnika. Pomimo że przepis ten sprzeciwia się automatycznej redukcji zobowiązania członka zarządu, warto zwrócić uwagę na przesłankę egzoneracyjną wynikającą z art. 116 § 1 pkt 2 o.p. Pozwala ona członkowi zarządu na zwolnienie się z odpowiedzialności, gdy wskaże mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie jej zaległości podatkowych w znacznej części. W świetle tej regulacji, która jasno wskazuje, że celem odpowiedzialności wynikającej z art. 116 § 1 o.p. jest uregulowanie zobowiązań podatkowych spółki, wykonanie przez nią układu powinno zagwarantować członkowi zarządu zwolnienie z odpowiedzialności.

Odpowiedzialność na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. może zostać uchylona w razie stwierdzenia braku szkody po stronie wierzyciela. Także w tym przypadku – w razie pozytywnego rezultatu postępowania restrukturyzacyjnego spółki zainicjowanego po bezskutecznym upływie terminu określonego w art. 21 ust. 1 p.u. – szkody upatrywać należy w różnicy pomiędzy: 1) wynikiem symulacji zaspokojenia wierzytelności w hipotetycznym postępowaniu upadłościowym spółki według stanu majątkowego na ostatni dzień biegu tego terminu oraz 2) stopniem zaspokojenia tej wierzytelności, który przewidziano w prawomocnie zatwierdzonym układzie. Zastrzec trzeba, że rozmiar szkody może ulec zwiększeniu w przypadku, gdy doszło do uchylenia układu. Suma niespłaconych dotychczas rat układowych, o ile nie jest możliwe uzyskanie ich równowartości z majątku bądź masy upadłościowej spółki, powiększa wówczas wysokość szkody wierzyciela.

Jak wspomniano, szkoda może być także rezultatem zaciągania nowych zobowiązań i ustanawiania zabezpieczeń, gdy występują podstawy do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Podzielić należy zapatrywanie Sądu Najwyższego, zgodnie z którym: „wykazanie braku szkody w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. nie jest zwykle możliwe w przypadku wierzyciela, którego wierzytelność powstała już po zaistnieniu przesłanek ogłoszenia upadłości spółki z o.o., a szczególnie po upływie czasu właściwego na zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Wynika to z faktu, że taki wierzyciel zwykle powstrzymałby się z dokonaniem czynności prawnej z niewypłacalną spółką, a tym bardziej ze spółką, która już złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości. Nie sposób bowiem uznać, że w takiej sytuacji wierzyciel narażałby się na bezskuteczność egzekucji powstałej wierzytelności”[22]. Tak rozumiana szkoda w majątku wierzyciela, wobec którego niewypłacalna spółka zaciągnęła zobowiązanie przed zainicjowaniem restrukturyzacji, występuje niemal w każdej sytuacji, gdy – pomimo uchybienia terminowi wyznaczonemu w art. 21 ust. 1 p.u. – doszło do prawomocnego zatwierdzenia układu w postępowaniu restrukturyzacyjnym wobec spółki. Szkoda takiego wierzyciela wyraża się w różnicy pomiędzy nominalną wartością wierzytelności względem spółki[23] a jej wartością spłacaną na mocy prawomocnie zatwierdzonego układu (o ile nie został on uchylony).

W sposób zbliżony należałoby rozstrzygać poruszone kwestie, gdyby zaakceptować tezę o gwarancyjnym charakterze art. 299 k.s.h. Choć członkowie zarządu spółki odpowiadać mogliby za cudze zobowiązanie (spółki), to – z uwagi na art. 167 ust. 1 p.r.[24], zgodnie z którym układ nie narusza praw współdłużników – nadal nie byłoby możliwe zmniejszenie wysokości roszczenia wierzyciela o poziom dyskonta przyjęty w układzie. W tym kontekście członków zarządu należałoby traktować analogicznie jak wspólników spółek osobowych odpowiadających za długi spółki całym swoim majątkiem[25].

Problemy dowodowe dotyczące przesłanki bezskuteczności

Problematycznym aspektem dochodzenia odpowiedzialności na podstawie art. 299 k.s.h., gdy nie złożono wniosku o ogłoszeniu upadłości w wymaganym terminie, a następnie zainicjowano postępowanie restrukturyzacyjne, może okazać się wykazanie kluczowej przesłanki – bezskuteczności egzekucji z majątku spółki.

Standardowym dowodem tej przesłanki, gdy dochodzi się roszczeń od członka zarządu w trybie art. 299 i art. 300¹³² k.s.h. oraz art. 116 o.p., jest postanowienie organu egzekucyjnego o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z powodu jego bezskuteczności. W orzecznictwie nie budzi jednak wątpliwości, że dopuszczalne jest wykazanie bezskuteczności egzekucji także za pomocą innych dowodów, dowolnie powołanych przez wierzyciela[26]. Potwierdził to Sąd Najwyższy, uznając, że każdy dowód, z którego wynika, że spółka nie ma majątku pozwalającego na zaspokojenie wierzyciela pozywającego członków zarządu, może potwierdzać wypełnienie przesłanki bezskuteczności egzekucji[27].

Pomimo dużej elastyczności w doborze środków dowodowych, wykazanie omawianej przesłanki jest zadaniem bardzo wymagającym. W wyniku prawomocnego zatwierdzenia układu zmienia się najczęściej kwota wierzytelności podlegającej zaspokojeniu, a także ustala się nowe terminy spłaty jej poszczególnych rat. Odnośnie do wierzytelności, którą umorzono w drodze układu, nie ma zatem następczej możliwości prowadzenia egzekucji[28]. Biorąc pod uwagę, że to właśnie w części wierzytelności umarzanej z mocy układu dopatrywać się można dodatkowej wartości, która mogła zostać zaspokojona, gdyby doszło do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie, wykazanie bezskuteczności egzekucji w zakresie takiej nadwyżki i w odniesieniu do funkcjonującej w obrocie spółki staje się dla wierzyciela wyjątkowo trudne (przynajmniej do momentu, gdy układ jest wykonywany). Z kolei w okresie poprzedzającym prawomocne zatwierdzenie układu co do zasady działają mechanizmy gwarancyjne, które blokują wierzycielowi możliwość prowadzenia postępowania egzekucyjnego co do wierzytelności objętej układem, np. przepisy przewidujące zawieszenie postępowań egzekucyjnych wszczętych przed zainicjowaniem restrukturyzacji, tj. art. 259 ust. 1 p.r., art. 278 ust. 1 oraz art. 312 ust. 1 p.r.

Dowodu na bezskuteczność egzekucji względem spółki nie może stanowić postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego ani postanowienie o ogłoszeniu upadłości, gdyż nie przesądzają one o braku możliwości uzyskania zaspokojenia konkretnej wierzytelności z majątku spółki. Dopiero oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości z uwagi na brak majątku wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego lub postanowienie o jego umorzeniu z tej przyczyny uznaje się w orzecznictwie za potwierdzenie bezskuteczności egzekucji[29]. Wobec powyższego wierzyciel często może wykorzystać – jako dowody – tylko sprawozdania finansowe oraz dokumenty składane w ramach postępowania restrukturyzacyjnego. Za ich pomocą można wykazać przesłankę bezskuteczności tylko w razie oczywistego braku majątku spółki pozwalającego na zaspokojenie wierzytelności w całości lub w części. Skoro mowa o spółce, która doprowadziła do zawarcia układu w postępowaniu restrukturyzacyjnym, to taka oczywistość zachodzić będzie rzadko. Największe szanse na jej udowodnienie występują w sytuacji, gdy zadłużona spółka prowadzi działalność w sektorze usługowym, nie posiadając aktywów trwałych i ruchomości o znaczącej – w zestawieniu ze skalą zadłużenia – wartości.

Podsumowanie

W konkluzji stwierdzić należy, że nie jest systemowo wykluczone dochodzenie od członków zarządu odpowiedzialności za zobowiązania niewypłacalnej spółki w sytuacji, w której spółka ta pomyślnie zakończyła postępowanie restrukturyzacyjne. Odpowiedzialność ta warunkowana jest udowodnieniem (w przypadku art. 21 ust. 1 p.u.) lub utrzymaniem domniemania, że uprzednio – względem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego (ewentualnie złożenia wniosku o zatwierdzenie układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu ) – doszło do uchybienia terminowi na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Na gruncie art. 299 § 1 k.s.h. oraz art. 21 ust. 3 p.u. szkoda przejawia się w takim wypadku w pogorszeniu możliwości zaspokojenia z majątku spółki, które zaistniało wskutek niezgłoszenia we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego i nie zostało zrekompensowane w drodze układu.

W przypadku odpowiedzialności wynikającej z art. 116 o.p. (w tym odpowiednio stosowanego na mocy art. 31 u.s.u.s.) oraz art. 299 § 1 i art. 300¹³² § 1 k.s.h. powód wykazać musi przesłankę bezskuteczności egzekucji z majątku spółki. Przeprowadzenie takiego dowodu w razie wszczęcia względem spółki postępowania restrukturyzacyjnego zakończonego prawomocnym zatwierdzeniem układu – choć jest zadaniem trudnym z uwagi na zmiany w zakresie wymagalności i częściowe umorzenie wierzytelności na mocy układu oraz ograniczenia w prowadzeniu egzekucji z majątku spółki w restrukturyzacji – w pewnych stanach faktycznych jest możliwe.

Norbert Frosztęga
adwokat
partner w Zimmerman Sierakowski Frosztęga
Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów

Michał Paczek
aplikant radcowski
w Zimmerman Sierakowski Frosztęga
Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów

kancelaria specjalizuje się w prawie upadłościowym i restrukturyzacyjnym

[1] Ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1520, ze zm.), dalej: „p.u.”.

[2] Szerzej na ten temat zob. D. Chrapoński, Materialnoprawne i procesowe aspekty odpowiedzialności na podstawie art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego, Doradca Restrukturyzacyjny 2017, nr 4, s. 18 i n.

[3] Ustawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 2383, ze zm.), dalej: „o.p.”.

[4] Ustawa z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 497), dalej: „u.s.u.s.”.

[5] Wyrok SN z 29.11.2012 r. (II CSK 181/12), LEX nr 1294476.

[6] Tak S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Warszawa 2020, Legalis, komentarz do art. 21 p.u., Nb 3.

[7] Por. wyrok SN z 23.07.2015 r. (I CSK 580/14), LEX nr 1771078.

[8]Zob. uchwała SN (7) z 7.11.2008 r. (III CZP 72/08), OSNC 2009, nr 2, poz. 20.

[9] Z art. 299 § 1 k.s.h. wyinterpretować należy ograniczenie obowiązku naprawienia szkody do wartości wierzytelności, której nie można zaspokoić z majątku spółki.

[10]Uchwała SN (7) z 7.11.2008 r. (III CZP 72/08), OSNC 2009, nr 2, poz. 20.

[11] Zob. A. Kidyba [w:] M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, Warszawa 2024, LEX/el., komentarz do art. 299.

[12] A. Nowacki, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, t. II, Warszawa 2021, Legalis, komentarz do art. 299, Nb 92.

[13] A. Kidyba [w:] M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz…, komentarz do art. 299.

[14] Zob. K. Osajda, Niewypłacalność spółki z o.o. Odpowiedzialność członków zarządu wobec jej wierzycieli, Warszawa 2014, s. 151.

[15] Tak R. Pabis [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. IIB (red. A. Opalski), Warszawa 2018, Legalis, komentarz do art. 299, Nb 4.

[16] Jeśli zobowiązanie uznać za deliktowe, zastosowanie znaleźć powinien art. 298 k.s.h.

[17] Z zastrzeżeniem, że jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat 20 od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 442¹ § 2 k.c.). Zgodnie zaś z art. 586 k.s.h. niezgłoszenie wniosku o upadłość spółki handlowej – pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki – jest występkiem.

[18] A. Nowacki, Spółka…, komentarz do art. 299, Nb 130.

[19] W doktrynie m.in. P. Janda, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2023, Legalis, komentarz do art. 21; w orzecznictwie zob. wyrok SA w Krakowie z 28.12.2016 r. (I ACa 1068/16), LEX nr 2188891.

[20] Wyrok SA w Gdańsku z 21.06.2021 r. (V AGa 23/21), LEX nr 3291734.

[21] Zob. wyrok SA w Łodzi z 13.08.2018 r. (I AGa 207/18), LEX nr 2580997.

[22] Wyrok SN z 15.06.2021 r. (IV CSKP 88/21), LEX nr 3187781.

[23] Zakładać należy, że zobowiązanie w ogóle nie zostałoby zaciągnięte w razie powzięcia wiadomości o ogłoszeniu upadłości spółki bądź zostałoby spłacone jako inne zobowiązanie masy, o którym mowa w art. 230 ust. 2 p.u., korzystające z pierwszeństwa zaspokojenia.

[24] Ustawa z 15.05.2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 2309, ze zm.), dalej: „p.r.”.

[25] Co do możliwości objęcia zakresem normowania art. 167 p.r. wspólników spółek osobowych zob. R. Kosmal, D. Kwiatkowski, Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Warszawa 2022, LEX/el., komentarz do art. 167.

[26] Co do art. 299 k.s.h. zob. wyrok SA w Białymstoku z 7.05.2015 r. (I ACa 27/15), LEX nr 1734660; odnośnie do art. 116 o.p. zob. uchwała NSA (7) z 8.12.2008 r. (II FPS 6/08), ONSAiWSA 2009, nr 2, poz. 19.

[27] Wyrok SN z 26.06.2003 r. (V CKN 416/01), OSNC 2004, nr 7-8, poz. 129.

[28] Z kolei wszczęte przed zainicjowaniem restrukturyzacji postępowania egzekucyjne podlegają umorzeniu z mocy art. 170 ust. 1 p.r.

[29] Postanowienie SN z 24.07.2023 r. (III USK 409/22), LEX nr 3599366.