ISPB
Icon label Icon label
Icon label Icon label
Zaloguj się
0
Koszyk jest pusty.
logo MPB
ISPB
logo MPB
0
Koszyk jest pusty.
Menu
Menu

Czy w razie stwierdzenia nieważności umowy kredytu możliwość skorzystania z prawa potrącenia wierzytelności wyklucza wykonanie prawa zatrzymania?

Monitor Prawa Bankowego 2022/09 Wrzesień

Stwierdzenie nieważności bądź trwałej bezskuteczności[1] umowy kredytu stanowi jedynie preludium do uregulowania wzajemnych roszczeń stron tej umowy. W tym kontekście należy rozważyć możliwość skorzystania z prawa zatrzymania świadczenia lub prawa potrącenia. Wzajemna relacja tych praw wzbudza jednak kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie – powstaje bowiem pytanie, czy zaistnienie przesłanek potrącenia uniemożliwia jednocześnie skorzystanie z zatrzymania świadczenia.

Karolina Wais

Od kilku lat spory między kredytobiorcami a bankami w sprawach dotyczących umów kredytów, głównie we franku szwajcarskim, generują pytania o sposób rozliczenia wzajemnych świadczeń stron w przypadku stwierdzenia nieważności bądź trwałej bezskuteczności takiej umowy. Sąd Najwyższy w uchwale z 16.02.2021 r.[2] po raz pierwszy wyjaśnił, dlaczego rozliczenie to powinno odbywać się na podstawie teorii dwóch kondykcji. Zgodnie z tą teorią stronie, która – w wykonaniu nieważnej umowy kredytowej – spłacała kredyt, przysługuje roszczenie o zwrot spłaconych środków pieniężnych jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 w zw. z art. 405 k.c.) niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie strona ta jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu. Tym samym Sąd Najwyższy przy rozliczeniu stron wykluczył teorię salda, zgodnie z którą świadczenia nienależne stron należy rozpatrywać łącznie, a roszczenie o zwrot świadczenia przysługuje tylko tej stronie, która świadczyła więcej, i jedynie co do tej nadwyżki.

W celu zabezpieczenia, a następnie rozliczenia wzajemnych roszczeń powstałych w wyniku nieważności umowy kredytu, strony sięgają do innych prawnie dopuszczalnych rozwiązań, tj. korzystają z prawa zatrzymania lub potrącenia. O ile celem potrącenia jest doprowadzenie do wzajemnego umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (pełni ono funkcję egzekucji świadczenia, której dokonuje się bez udziału sądu i organów egzekucyjnych), prawo zatrzymania stanowi formę zabezpieczenia zwrotu świadczenia przez drugą stronę.

Przesłanki skorzystania z prawa zatrzymania oraz z prawa potrącenia

W przypadku zarówno prawa zatrzymania, jak i prawa potrącenia konieczne jest złożenie drugiej stronie umowy jednostronnego oświadczenia woli (dokonanie czynności materialnoprawnej), które prowadzi do zahamowania skuteczności roszczenia strony przeciwnej[3]. Aby takie oświadczenie było skuteczne, muszą zaistnieć przesłanki umożliwiające skorzystanie z omawianych uprawnień.

Strona umowy kredytu może skorzystać z prawa zatrzymania w rozumieniu art. 497 w zw. z art. 496 k.c., gdy łącznie wystąpiły następujące przesłanki: 1) została stwierdzona nieważność umowy kredytu, 2) umowa kredytu stanowi umowę wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 k.c., 3) druga strona nie zaofiarowała spełnienia świadczenia albo nie zabezpieczyła roszczenia o jego zwrot. Skuteczne wykonanie prawa zatrzymania powoduje, że żadna ze stron nie popada w opóźnienie, jeśli strona żądająca zwrotu nienależnego świadczenia nie ofiaruje jednocześnie zwrotu świadczenia, które sama otrzymała na podstawie nieważnej umowy[4]. Prawo zatrzymania przysługuje bez względu na fakt, czy przedmiotem zwrotu jest całe spełnione wcześniej świadczenie, czy tylko jego część. Umożliwia to wykonanie omawianego uprawnienia także stronie, która świadczyła w niewielkiej części[5].

Prawo zatrzymania dotyczy roszczeń wynikających ze stwierdzenia nieważności umowy kredytu. Do stwierdzenia nieważności może dość „przesłankowo” w uzasadnieniu wyroku[6] (abstrahując od kontrowersji związanych z powagą rzeczy osądzonej dotyczącej uzasadnienia wyroku[7]) lub – zgodnie z coraz częstszą praktyką, która jednak rodzi wątpliwości[8] – bezpośrednio w sentencji orzeczenia.

Kwestia uznania umowy kredytu za umowę wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 w zw. z art. 496 k.c. jest sporna zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie[9]. Spór ten traci jednak na znaczeniu w świetle omówionego niżej stanowiska wyrażonego w dwóch uchwałach (III CZP 11/20, III CZP 6/21), w których Sąd Najwyższy przychylił się do możliwości skorzystania z prawa zatrzymania w stosunku do roszczeń wynikających z nieważnej umowy kredytu.

W wyrokach z 7.03.2014 r. (IV CSK 440/13) oraz z 7.03.2017 r. (II CSK 281/16) Sąd Najwyższy wskazał, że umowa kredytu jest umową wzajemną[10]. Skoro – zgodnie z definicją umowy wzajemnej – świadczenie jednej ze stron ma być odpowiednikiem (ekwiwalentem) świadczenia drugiej strony (a nie jedynie zwrotem otrzymanego wcześniej świadczenia), to świadczeniem wzajemnym w umowie kredytu nie jest ze strony banku wypłata kapitału kredytu, a ze strony kredytobiorcy spłata rat kapitałowych. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że zobowiązanie kredytodawcy do udostępnienia środków pieniężnych jest odpowiednikiem zobowiązania kredytobiorcy do zapłacenia oprocentowania i prowizji[11]. Sensem umowy kredytu nie jest bowiem wymiana kwoty pieniędzy na inną kwotę pieniędzy, lecz uzyskanie przez kredytobiorcę określonej usługi za zapłatą wynagrodzenia.

W orzecznictwie pojawił się pogląd, że wzajemność świadczeń – w rozumieniu art. 487 § 2 k.c. – można ujmować jako zależność świadczenia jednej strony od świadczenia drugiej, a nie tylko obiektywną ich ekwiwalentność. Przemawia to również za uznaniem umowy kredytu za umowę wzajemną (kredytobiorca nie jest zobowiązany do zwrotu kredytu w przypadku, w którym bank nie oddał mu do dyspozycji kwoty kredytu)[12].

Ostatnio za kwalifikacją umowy kredytu jako umowy wzajemnej wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 16.02.2021 r. (III CZP 11/20) oraz odwołującej się do niej uchwale z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21)[13]. Oceną tego zagadnienia zajmie się również Sąd Najwyższy w sprawie o sygn. akt III CZP 89/22[14]. Skierowano do niego pytania prawne co do tego, czy umowa kredytu ma charakter umowy wzajemnej, a w przypadku pozytywnej odpowiedzi na to pytanie – czy skuteczny będzie zarzut zatrzymania zgłoszony przez pełnomocnika procesowego strony w piśmie procesowym doręczonym pełnomocnikowi drugiej strony, jeżeli obaj pełnomocnicy korzystają z zakresu umocowania objętego dyspozycją art. 91 k.p.c., a także czy skuteczne będzie zgłoszenie zarzutu zatrzymania jako zarzutu ewentualnego, tj. na wypadek stwierdzenia nieważności umowy.

W sprawie III CZP 11/20 Sąd Najwyższy uznał, że „z punktu widzenia art. 497 w związku z art. 496 k.c. obowiązek zwrotu wykorzystanego kapitału jest – w relacji do obowiązku oddania środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy – czymś więcej niż zobowiązaniem do świadczenia wzajemnego (ma charakter bardziej podstawowy niż obowiązek zapłaty oprocentowania czy wynagrodzenia), a nie czymś mniej, co uzasadnia zastosowanie tego przepisu także w tym przypadku (w celu zabezpieczenia roszczenia restytucyjnego banku) z odwołaniem do rozumowania a minori ad maius”. Ewentualny brak wzajemności świadczenia w zakresie zwrotu kapitału nie powinien być zatem przeszkodą do takiej interpretacji art. 496 w zw. z art. 497 k.c., która przemawia za dopuszczeniem skorzystania z prawa zatrzymania. Ze stanowiska Sądu Najwyższego wynika, że świadczeniami wzajemnymi są: ze strony banku – wypłata kapitału kredytu, a ze strony kredytobiorcy – zapłata oprocentowania i prowizji (bez uszczerbku dla obowiązku zwrotu wykorzystanego kapitału). Skoro prawo zatrzymania świadczenia przysługuje bankowi w sporze, w którym kredytobiorca dochodzi zwrotu odsetek i prowizji, to tym bardziej (argumentacja z mniejszego na większe) uprawnienie takie może być wykonane w sprawie, w której kredytobiorca żąda od banku zwrotu wszelkich świadczeń spełnionych na podstawie nieważnej umowy kredytu, tj. rat kapitałowo-odsetkowych i prowizji (oraz ewentualnie innych świadczeń dodatkowych).

Przeciwnicy uznania umowy kredytu za umowę wzajemną wskazują przede wszystkim na to, że świadczenia mogą być wobec siebie ekwiwalentne jedynie wtedy, gdy są różnorodzajowe[15]. Czynności wzajemnej towarzyszy zamiar wymiany różnych dóbr (rzecz za inną rzecz, pieniądze za rzecz, pieniądze za usługi). Jednorodzajowe świadczenia (pieniądze za pieniądze) są traktowane jako świadczenia identyczne, a nie ekwiwalentne[16]. Podnosi się, że odpłatność umowy nie jest wystarczająca do przyjęcia jej wzajemnego charakteru. Istotne jest ustalenie, czy rzeczywiście świadczenia obu stron pozostają w stosunku bezpośredniej wymiany. Chodzi o wymianę w ujęciu jurydycznym (na inne świadczenie), a nie ekonomicznym. W przeciwnym razie każdą umowę odpłatną należałoby uznać za wzajemną[17].

Kolejnym argumentem przeciwko kwalifikacji umowy kredytu jako umowy wzajemnej jest to, że do każdej umowy wzajemnej powinny mieć zastosowanie (choćby potencjalnie) art. 488-497 k.c. Celem ich wprowadzenia było bowiem wyodrębnienie szczególnego reżimu prawnego dla umów wzajemnych. Wskazuje się, że przepisy te nie przystają do umowy kredytu, gdyż art. 488 k.c. jest wyłączony przez samą istotę umowy kredytu, zaś przewidziana w art. 490 k.c. możliwość powstrzymania się ze świadczeniem jest nieprzydatna wobec treści art. 70 i art. 75 p.b.[18] (zdolność kredytowa i uprawnienia banku w razie jej utraty przez kredytobiorcę). W stosunku do umowy kredytu kwestionuje się przydatność art. 492 k.c. i neguje możliwość zastosowania art. 493-495 k.c.[19].

Gdyby nawet uznać, że umowa kredytu nie jest umową wzajemną, można argumentować, że do wzajemności świadczeń odnosi się wyłącznie art. 496 k.c., który dotyczy skutków odstąpienia od umowy. Artykuł 497 k.c., który ma zastosowanie w zw. z art. 496 k.c. w przypadku stwierdzenia nieważności umowy, nakazuje stosować przepis poprzedzający odpowiednio, a nie wprost, co może uzasadniać mniej rygorystyczne podejście do przesłanki wzajemności na tle art. 497 k.c.

Jeśli chodzi o zaofiarowanie spełnienia świadczenia, to musi być ono rzeczywiste oraz należyte. Nie wystarczy sama gotowość dłużnika do spełnienia świadczenia (przejawienie tej gotowości jest jednak wystarczające, gdy druga strona uchyla się od dokonania czynności, bez której świadczenie nie może zostać spełnione, lub uprzedza, że świadczenia nie przyjmie)[20]. O należytym zaofiarowaniu świadczenia można mówić, jeżeli – w razie jego przyjęcia przez wierzyciela – doprowadziłoby do wykonania przez dłużnika zobowiązania według kryteriów wynikających z art. 354 § 1 k.c.[21]. Zabezpieczenie roszczenia o zwrot może natomiast nastąpić w każdy dopuszczalny prawnie sposób[22] (przykładowo: złożenie pieniędzy do depozytu sądowego, udzielenie poręczenia czy wystawienie weksla).

W przeciwieństwie do potrącenia przepisy nie uzależniają skuteczności skorzystania z prawa lub zarzutu zatrzymania od spełnienia przesłanki wymagalności.  A contrario możliwe jest skorzystanie z tych uprawnień bez wzywania drugiej strony umowy do zwrotu świadczenia nienależnego[23]. Jest to uzasadnione odmienną funkcją obu uprawnień. W potrąceniu chodzi docelowo o rozliczenie stron (funkcja zapłaty), natomiast w zatrzymaniu o zabezpieczenie roszczeń na wypadek niewypłacalności drugiej strony. W praktyce jednak materialnoprawne oświadczenie o wykonaniu prawa zatrzymania stanowi wezwanie do zapłaty, skoro uprawniony wskazuje, że uzależnia spełnienie świadczenia drugiej stronie od zaofiarowania (zapłaty) lub zabezpieczenia zwrotu przysługującej mu kwoty.

Strona umowy kredytu może skorzystać z prawa potrącenia, gdy łącznie wystąpiły następujące przesłanki: 1) jest wobec drugiej strony tej umowy jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, 2) przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze, 3) wierzytelności obu stron są wymagalne i 4) mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym (art. 498 § 1 k.c.).

W przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytowej bank jest wierzycielem kredytobiorcy co do kwoty wypłaconego mu kapitału kredytu oraz (co jest jednak kwestią sporną w orzecznictwie[24]) co do wartości korzyści uzyskanej w związku z korzystaniem przez kredytobiorcę z wypłaconego kapitału. Bank pozostaje natomiast dłużnikiem co do kwoty spłaconych przez kredytobiorcę rat kapitałowo-odsetkowych oraz innych świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy kredytu (np. prowizji). Kredytobiorca zaś w tych sytuacjach ma przeciwną rolę – odpowiednio dłużnika oraz wierzyciela.

Do potrącenia przedstawiane są wierzytelności pieniężne z tytułu wyżej wymienionych świadczeń. Możliwe jest przy tym potrącenie wierzytelności pieniężnych, gdy jedna z nich wyrażona jest w pieniądzu polskim, a inna – w walucie zagranicznej. Potrącenie jest także dopuszczalne, gdy przedmiotem świadczeń pieniężnych są różne waluty obce. Za takim zapatrywaniem przemawiają: pełna wymienialność pieniądza krajowego na waluty zagraniczne oraz argumenty funkcjonalne, zwłaszcza że w przepisie jest mowa ogólnie o pieniądzu, a nie o walucie[25]. Do ustalenia wartości wierzytelności pieniężnych wyrażonych w różnych walutach zastosowanie znajduje art. 358 § 2 k.c.[26]. Przeliczenie, zgodnie z powołanym przepisem, powinno nastąpić z uwzględnieniem kursu średniego ogłoszonego przez NBP w dniu, w którym potrącenie stało się możliwe (a nie z dnia złożenia oświadczenia o kompensacie) z uwagi na retroaktywną moc oświadczenia o potrąceniu[27].

Wierzytelności przedstawiane do potrącenia muszą być wymagalne, co oznacza stan, w którym wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia przez dłużnika. Wierzytelność jest wymagalna – w rozumieniu komentowanego przepisu – w terminie wynikającym z art. 455 k.c.[28]. Strona umowy kredytu musi zatem wezwać drugą stronę do zapłaty.

Ponadto obie wierzytelności muszą być zaskarżalne przed sądem lub innym organem powołanym do rozwiązywania sporów. Potrąceniem ustawowym zatem nie mogą być objęte wierzytelności przedawnione, z zastrzeżeniem art. 502 k.c. (wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło)[29]. Nie można też potrącić wierzytelności, których wierzyciel się zrzekł (art. 203 § 1 k.p.c.) lub gdy zwolnił dłużnika z długu (art. 508 k.c.)[30].

Przesłanki skorzystania z zarzutu zatrzymania i zarzutu potrącenia

Sposobem wykonania prawa zatrzymania i prawa potrącenia w procesie sądowym jest zgłoszenie zarzutu procesowego. Uprawniony powinien wówczas złożyć dowód doręczenia drugiej stronie poza procesem oświadczenia materialnoprawnego. Jeśli strona uprawniona powołuje się na prawo zatrzymania w ramach postępowania sądowego, a nie poza nim, to powinna połączyć czynność materialnoprawną z procesowym zarzutem zatrzymania[31].

Zarówno zarzut zatrzymania, jak i zarzut potrącenia zmierzają do uzyskania przez uprawnionego zwrotu świadczenia przysługującego mu od drugiej strony. Dlatego w obu przypadkach wysokość kwoty objętej zarzutem musi zostać skonkretyzowana[32].

Dopuszczalność zgłoszenia zarzutu zatrzymania nie jest ograniczona żadnym terminem zawitym. Można go zgłosić do momentu zamknięcia rozprawy przed Sądem drugiej instancji[33]. Nie ma również ograniczeń formalnych w przepisach postępowania dotyczących zgłaszania zarzutu procesowego. Zarzut zatrzymania może być zatem podniesiony zarówno w piśmie procesowym, jak i ustnie do protokołu rozprawy[34].

Inaczej jest w przypadku zarzutu potrącenia. Jego dopuszczalność zależy od spełnienia przesłanek procesowych wskazanych w art. 2031 k.p.c. Do potrącenia – zgodnie z § 1 tego przepisu – mogą być przedstawione: 1) wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność powoda, 2) wierzytelność pozwanego uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego albo 3) wierzytelność pozwanego, która jest niesporna.

Wierzytelności banku i kredytobiorcy – w razie stwierdzenia nieważności umowy – należy uznać za wierzytelności z tego samego stosunku prawnego. Skoro wynikają ze związania się przez strony tą samą umową kredytu, to sztuczne byłoby rozdzielanie świadczenia nienależnego, jakim była wypłata transz kredytu przez bank, i świadczenia nienależnego, które stanowiła spłata rat kredytu przez kredytobiorcę. Ponadto, co do zasady, wierzytelność banku o zwrot wypłaconego kapitału kredytu jest niesporna między stronami (z zastrzeżeniem podnoszonego przez kredytobiorców zarzutu przedawnienia roszczeń banku).

Dalej w art. 2031 § 2 k.p.c. wskazano, że pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy (w praktyce – w odpowiedzi na pozew) albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna[35]. Kwestia ta jest problematyczna w przypadku bezskuteczności zawieszonej umowy kredytu (por. uchwałę SN w sprawie III CZP 6/21). Umowa ta może stać się trwale bezskuteczna (w razie odmowy złożenia przez kredytobiorcę sanującego oświadczenia woli lub upływu czasu na złożenie takiego oświadczenia) dopiero w postępowaniu przed Sądem drugiej instancji. Utrudni to podniesienie zarzutu potrącenia przed zamknięciem rozprawy, dlatego w takim przypadku celowe jest odroczenie rozprawy w celu umożliwienia skorzystania z prawa i zarzutu potrącenia. W przeciwieństwie do zarzutu zatrzymania, który może zostać zgłoszony również ustnie do protokołu, zarzut potrącenia powinien zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat (art. 2031 § 3 k.p.c.).

Dopuszcza się zgłoszenie ewentualnych zarzutów zatrzymania i potrącenia, co nie jest tożsame z niedozwolonym złożeniem oświadczenia woli prawokształtującego z zastrzeżeniem warunku[36]. Podkreśla się, że: „jeżeli pozwany w toku postępowania dokonuje ewentualnego potrącenia swej wzajemnej wierzytelności, tj. potrąca ją tylko na wypadek gdyby objęta żądaniem pozwu wierzytelność, którą kwestionuje, została uznana przez sąd za uzasadnioną, to jest to dopuszczalne i nie stanowi zakazanego potrącenia pod warunkiem”[37]. Analogiczne konkluzje przyjmuje się w przypadku podniesienia ewentualnego zarzutu zatrzymania: „sprzeciwiając się zasadności powództwa z jakichkolwiek przyczyn, pozwany może dodatkowo podnieść tzw. ewentualny zarzut zatrzymania (procesowy, samodzielny bądź łączący w sobie również czynność materialnoprawną), niezwiązany z podstawowym motywem obrony przed powództwem”[38]. Sąd zajmie się tym zarzutem w razie uznania, że zasadniczy sposób obrony pozwanego nie zasługuje na uwzględnienie. W przeciwnym wypadku zarzut jest bezprzedmiotowy[39]. W świetle powyższych uwag nieprzekonujące jest odmienne stanowisko, zgodnie z którym o ile dopuszczalne jest zgłoszenie procesowego zarzutu potrącenia lub zatrzymania o charakterze ewentualnym, jeśli strona złożyła materialnoprawne, bezwarunkowe oświadczenie o potrąceniu lub zatrzymaniu, o tyle niedozwolone jest podniesienie materialnego zarzutu zatrzymania w formie ewentualnej, tj. opatrzonego warunkiem w postaci wydania w przyszłości przez sąd wyroku uwzględniającego powództwo o zapłatę[40].

Pogląd pierwszy – możliwość skorzystania z prawa potrącenia nie wyłącza wykonania prawa zatrzymania

Według pierwszego z poglądów prezentowanych w orzecznictwie bank może skorzystać z prawa zatrzymania kwoty wypłaconego kredytobiorcy kapitału niezależnie od tego, czy mógłby potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością kredytobiorcy. Stanowisko takie zaprezentował Sąd Najwyższy w uchwale z 16.12.2021 r. (III CZP 11/20) oraz odwołującej się do niej uchwale z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21)[41].

W sprawie III CZP 11/20 Sąd Najwyższy wskazał, że w celu uniknięciu zagrożeń związanych z niewypłacalnością kredytobiorcy kredytodawca może skorzystać z – przewidzianego w art. 497 w zw. z art. 496 k.c. – prawa zatrzymania, chroniąc w ten sposób swe (przyszłe) roszczenie o zwrot wykorzystanego kapitału. Bank nie ma obowiązku dochodzenia swojego roszczenia w tym samym procesie co kredytobiorca. Skorzystanie z prawa zatrzymania pozwala natomiast uniknąć przesunięcia z majątku jednej strony do drugiej (najpierw bank zwraca kredytobiorcy sumę spłaconych rat kapitałowo-odsetkowych, następnie kredytobiorca zwraca bankowi kwotę wypłaconego kredytu, a ewentualnie również wartość korzyści uzyskanej w związku z korzystaniem z wypłaconego kapitału przez okres kilku lub kilkunastu lat) oraz zniweczyć opóźnienie w spełnieniu świadczenia[42]. Za okres od dnia skutecznego podniesienia zarzutu zatrzymania drugiej stronie nie przysługują odsetki od dochodzonego w sprawie roszczenia. Zdaniem Sądu Najwyższego każda ze stron ma również możliwość skorzystania z prawa potrącenia, co pozwala częściowo zapobiec negatywnym konsekwencjom przedawnienia roszczeń[43].

Za dopuszczalnością wykonania prawa zatrzymania nawet wówczas, gdy wierzytelność jest „potrącalna”, przemawia także wykładnia językowa i funkcjonalna art. 496 w zw. z art. 497 k.c. Przepisy te nie rozróżniają obowiązku zwrotu świadczeń jednorodzajowych (w tym przypadku pieniężnych) od różnorodzajowych. Skoro tak, to (przyjmując, że umowa kredytu jest wzajemna) nie ma podstaw do wykluczenia zastosowania instytucji prawa zatrzymania tylko dlatego, że wierzyciel – będący jednocześnie dłużnikiem – mógłby zaspokoić swój interes w drodze potrącenia[44]. 

Pogląd drugi – możliwość skorzystania z prawa potrącenia wyłącza wykonanie prawa zatrzymania

Przeciwnicy możliwości skorzystania z prawa zatrzymania w przypadku, gdy wierzytelność jest jednocześnie „potrącalna”, wskazują przede wszystkim na to, że uprawnienie to podlega wykonaniu tylko wówczas, gdy świadczenia wzajemne stron nie są tożsame[45]. W przypadku gdy obie strony są zobowiązane do spełnienia świadczeń pieniężnych, nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia spełnienia świadczenia wzajemnego, gdyż każdej ze stron (będącej zarówno dłużnikiem, jak i wierzycielem) przysługuje dalej idące uprawnienie – potrącenie wzajemnych wierzytelności, które prowadzi do wzajemnego umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej[46]. W orzecznictwie uznano, że w takiej sytuacji podniesienie zarzutu zatrzymania jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa i ratio legis normy prawnej zawartej w art. 496 k.c., przez co nie może być uznane za skuteczne[47].

Szerokie stanowisko w omawianej kwestii przedstawił Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 20.10.2021 r., I ACa 155/21[48]. Wskazał, że usprawiedliwione interesy obu stron – w przypadku nieważności umowy kredytu – chroni w wystarczający sposób instytucja potrącenia. Prawo zatrzymania spełnia natomiast swoją funkcję tam, gdzie świadczenia są różnorodzajowe i z tego powodu wierzytelności obu stron nie nadają się do potrącenia. W zarzucie zatrzymania chodzi o to, aby – w odniesieniu do wzajemnych roszczeń – każdy z wierzycieli, spełniając swój dług, odzyskał także swoją wierzytelność. Spełnienie obu świadczeń prowadzi do umorzenia obu długów, które nie nadają się do umorzenia przez potrącenie. Tym, co odróżnia przypadek nieważnej umowy kredytu, gdy roszczenia restytucyjne przysługują obu stronom, od nieważnej umowy wzajemnej, jest dopuszczalność dokonania potrącenia w pierwszym przypadku przez dowolną stronę nieważnej umowy. Brak jest takiej możliwości w drugim przypadku ze względu na różnorodzajowość świadczeń.

Zdaniem sądu ochrona banku przed niewypłacalnością kredytobiorcy nie jest dostatecznym argumentem do stosowania zatrzymania per analogiam. Bank ma bowiem skuteczne instrumenty, aby chronić się przed taką niewypłacalnością: potrącenie obu wierzytelności, a w pozostałym zakresie – gdyby wierzytelność banku była wyższa – wniosek o zabezpieczenie roszczenia w trybie przepisów k.p.c., w szczególności przez ustanowienie hipoteki na nieruchomości, którą wcześniej obciążono hipotecznie w celu zabezpieczenia wierzytelności z tytułu nieważnej umowę kredytu.

Dalej sąd zauważył, że zasada efektywnej ochrony konsumentów sprzeciwia się temu, aby kredytobiorca – w celu dochodzenia od banku zwrotu niezależnych świadczeń – był zobowiązany do zgromadzenia ponownie całej kwoty kapitału kredytu, niezależnie od tego, jaką kwotę spłacił. Przykładowo, jak wskazał sąd, nieracjonalne jest oczekiwanie, że w przypadku skorzystania przez bank z prawa zatrzymania konsument, który spłacił bankowi 500 000 zł z kredytu w wysokości 600 000 zł, ma obowiązek zgromadzenia (a co najmniej zabezpieczenia) dodatkowych 600 000 zł, podczas gdy sens rozliczeń między stronami (i ostateczny cel) sprowadza się do konieczność zwrotu bankowi pozostałych 100 000 zł, a więc de facto do potrącenia i zapłaty pozostałej różnicy na rzecz wierzyciela, któremu przysługuje wyższa wierzytelność. Skoro zatrzymanie i tak byłoby „wstępem” do potrącenia, to wykładnia celowościowa nie przemawia za zastosowaniem w tym przypadku analogii z przepisów dotyczących prawa zatrzymania.

Dodatkowo w wyroku z 19.11.2021 r. (I ACa 183/20) Sąd Apelacyjny w Warszawie podkreślił, że skoro świadczenia stron mają charakter wyłącznie pieniężny, to nie są ekwiwalentne (musiałyby być bowiem różnorodzajowe), a zatem nie sposób do umowy kredytu stosować art. 496 w zw. z art. 497 k.c. wprost. Przepisów tych nie można również stosować przez analogię, gdyż są one leges specialis (por. art. 487 § 1 k.c.) wobec przepisów ogólnych działu I tytułu VII księgi III („Zobowiązania”). Zdaniem sądu „podobny poziom ochrony do tego, jaki przy umowach wzajemnych daje zatrzymanie, w umowie kredytu zapewnia potrącenie”, a zatem nie istnieje potrzeba poszukiwania dla stron nieważnej umowy dodatkowych uprawnień co do zabezpieczenia swoich roszczeń.

Stanowisko, w którym odmawia się stronom nieważnej umowy kredytu możliwości skorzystania z prawa zatrzymania w przypadku, gdy wierzytelność podlega potrąceniu, nie jest przekonujące. Z obowiązujących przepisów nie wynika, że świadczenia wzajemne nie mogą być jednorodzajowe ani że dalej idące (prowadzące do wzajemnego umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej) prawo potrącenia wyłącza wykonanie prawa zatrzymania. Prawo zatrzymania i prawo potrącenia, mimo że mają na celu ochronić wierzyciela przed ryzykiem niewypłacalności dłużnika[49], prowadzą do odmiennych skutków (odpowiednio: zabezpieczenia roszczenia oraz jego realizacji). Uprawniony może nie chcieć umarzać swojej wierzytelności do czasu prawomocnego zakończenia postępowania sądowego, w którym kwestionowana jest ważność umowy kredytu. Nie powinien być on obciążony negatywnymi konsekwencjami w przypadku, gdy – z przyczyn od siebie niezależnych – nie podniósł zarzutu potrącenia w terminie przewidzianym przez art. 2031 § 2 k.p.c.[50]. Nadal może wówczas zabezpieczyć swoją wierzytelność, korzystając z prawa zatrzymania świadczenia i podnosząc, aż do zamknięcia rozprawy przed Sądem drugiej instancji, zarzut zatrzymania.

Wnioski

Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że w razie stwierdzenia nieważności umowy kredytu możliwość skorzystania z prawa potrącenia wierzytelności nie wyklucza wykonania prawa zatrzymania. Warunkowane jest to przede wszystkim rozstrzygnięciem kwestii wstępnej, czy umowa kredytu jest umową wzajemną (względnie czy art. 497 w zw. z art. 496 k.c. można stosować per analogiam do umowy kredytu zakwalifikowanej jako umowa niewzajemna). W wyrażonych w orzecznictwie i doktrynie poglądach wskazuje się na konieczność ustalenia, czy świadczenia spełniane w ramach umowy wzajemnej mogą być jednorodzajowe (z obu stron pieniężne), czy muszą być różnorodzajowe. Niemniej w przeciwieństwie do art. 498 k.c., zgodnie z którym potrącić można wierzytelności, których przedmiotem są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, z art. 496 k.c. wynika jedynie, że z prawa zatrzymania można skorzystać, gdy strony mają dokonać zwrotu „świadczeń wzajemnych”. Przepis ten nie określa, czy mają być one jednorodzajowe, czy nie.

Zarówno prawo potrącenia, jak i prawo zatrzymania mają na celu zabezpieczenie wierzyciela przed ryzykiem niewypłacalności dłużnika. Do wierzyciela należy decyzja, z której możliwości skorzysta: czy zdecyduje się na czasowe zabezpieczenie swoich roszczeń przez wykonanie prawa zatrzymania (którego cel jest w tym sensie podobny do uzyskania zabezpieczenia w rozumieniu art. 730 i n. k.p.c.), czy od razu doprowadzi do wzajemnego umorzenia zobowiązań do wysokości zobowiązania niższego przez dokonanie potrącenia[51]. Funkcja obu uprawnień jest odmienna. Prawo zatrzymania – w przeciwieństwie do prawa potrącenia – nie służy realizacji roszczenia wzajemnego, a jedynie je zabezpiecza[52].

Z literalnego brzmienia art. 496 k.c. nie można przy tym wyprowadzić wniosku o niedopuszczalności skorzystania z prawa zatrzymania w przypadku, gdy wierzytelność stała się „potrącalna”. Wykładnia celowościowa[53] również nie stanowi wystarczającego uzasadnienia, aby pozbawić wierzyciela tego uprawnienia w przypadku, gdy mógłby dokonać potrącenia[54].

Na skutek potrącenia dochodzi do wzajemnego umorzenia wierzytelności z mocą wsteczną (od kiedy potrącenie stało się możliwe). Dopóki jednak postępowanie sądowe trwa, a jego wynik jest niepewny, dopóty niezasadne jest potrącanie wierzytelności i doprowadzenie tym samym do ich umorzenia. Dlatego gdy podniesiono zarzut nieważności umowy kredytu, strona tej umowy może skorzystać z prawa zatrzymania, które pozwoli jej zabezpieczyć się przed ryzykiem niewypłacalności drugiej strony, a jednocześnie uniknąć przedwczesnego umorzenia (części) swojej wierzytelności.

Karolina Wais
adwokat,
Allen & Overy, A. Pędzich sp. k.

[1] Por. uchwałę (7) SN z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21), LEX nr 3170921, w której Sąd Najwyższy zrównuje pojęcie trwałej bezskuteczności z nieważnością umowy.

[2] Uchwała SN z 16.02.2021 r. (III CZP 11/20), LEX nr 3120579; por. również uchwałę (7) SN z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21), LEX nr 3170921.

[3] Wyrok SA w Poznaniu z 13.01.2020 r. (I ACa 1205/18), LEX nr 2956811.

[4] Wyrok SA w Warszawie z 4.12.2019 r. (I ACa 442/18), LEX nr 2770377.

[5] K. Zagrobelny [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (red. E. Gniewek, P. Machnikowski), Warszawa 2021, Legalis, komentarz do art. 493, nb. 3.

[6] Wyrok SA w Białymstoku z 4.02.2022 r. (I ACa 84/21), LEX nr 3318067; wyrok SA w Warszawie z 15.02.2022 r. (I ACa 597/19), niepubl.; wyrok SA w Warszawie z 1.03.2022 r. (I ACa 461/19), niepubl., wyrok SA w Warszawie z 16.05.2022 r. (V ACa 618/20), niepubl.

[7] Sąd Najwyższy wielokrotnie definiował res iudicata jedynie w odniesieniu do sentencji wyroku [zob. wyroki SN: z 8.06.2005 r. (V CK 702/04), LEX nr 402284; z 15.11.2007 r. (II CSK 347/07), LEX nr 345525; z 15.01.2015 r. (IV CSK 181/14), LEX nr 1628952; z 8.12.2016 r. (III CNP 29/15), LEX nr 2192645; z 18.01.2017 r. (V CSK 159/16), LEX nr 2269112; z 24.01.2017 r. (V CSK 164/16), LEX nr 2242161; z 26.05.2017 r. (I CSK 464/16), LEX nr 2312037; z 30.05.2017 r. (II PK 125/16), LEX nr 2350663; z 13.10.2017 r. (I CSK 46/17), LEX nr 2400308]. Wskazywał, że treść uzasadnienia może jedynie służyć sprecyzowaniu rozstrzygnięcia zawartego w sentencji, jeżeli jest to niezbędne do określenia granic prawomocności materialnej [wyroki SN: z 8.12.2016 r. (III CNP 29/15), LEX nr 2192645; z 15.11.2007 r. (II CSK 347/07), LEX nr 345525; z 6.03.2014 r. (V CSK 203/13), LEX nr 1446456].

[8] Wątpliwości dotyczą tego, że interes prawny odnośnie do żądania ustalenia nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z umowy kredytu (art. 189 k.p.c.) nie występuje, gdy można posłużyć się dalej idącym (intensywniejszym) środkiem ochrony prawnej, jakim jest roszczenie o zasądzenie świadczenia [por. wyroki SN: z 7.03.2013 r. (IV CSK 469/12), LEX nr 1318446; z 19.03.2015 r. (IV CSK 362/14), LEX nr 1663827]. Jeśli powodowi przysługuje inny, silniejszy instrument, którego użycie zapewni szerszą ochronę jego praw, to powództwo z art. 189 k.p.c. nie jest „jedynym i niezbędnym” środkiem ochrony (tzw. ostatnią deską ratunku) i powód nie może z niego skorzystać [por. postanowienie SN z 30.11.2018 r. (I CNP 43/17), LEX nr 2586015: „udzielanie przez sądy powszechne ochrony prawnej na podstawie art. 189 k.p.c. i w ramach powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego jest w pewnym sensie wyjątkiem, gdyż – mając na uwadze zasadę efektywności i ekonomii postępowania – ustawodawca zakłada, że regułą ma być dochodzenie roszczeń o świadczenie lub ukształtowanie prawa, gdy one już przysługują”].

[9] Za poglądem o wzajemnym charakterze umowy kredytu w doktrynie opowiedzieli się: B. Bajor [w:] B. Bajor, L. Kociucki, J.M. Kondek, K. Królikowska, Prawo bankowe. Komentarz do przepisów cywilnoprawnych, Warszawa 2020, s. 465; G. Tracz, Kredyt jako typ umowy, Transformacje Prawa Prywatnego 2019, nr 4, s. 107-108 (i stanowiska tam omawiane); Ł. Węgrzynowski, Teoria salda czy teoria dwóch kondykcji? Zasady rozliczeń z nieważnej umowy kredytu frankowego, Przegląd Prawa Handlowego 2021, nr 5, s. 40-41. Za poglądem negującym uznanie umowy kredytu za umowę wzajemną w doktrynie opowiedzieli się: H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń z umów kredytów frankowych. Praktyka. Orzecznictwo. Pytania i odpowiedzi, Warszawa 2021, s. 14; T. Dybowski [w:] System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5 (red. E. Łętowska), Warszawa 2006, s. 249; A. Janiak, Bankowe umowy kredytowe, Prawo Bankowe 2002, nr 4, s. 59; A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 354; Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2015, s. 235; R. Tanajewska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (red. J. Ciszewski, P. Nazaruk), Warszawa 2019, s. 895; T. Nowakowski, Rozliczenie się stron z tytułu nieważnej umowy kredytu. Glosa do uchwały SN z dnia 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20, Glosa 2021, nr 4, s. 55-62.

[10] Odmiennie uznał Sąd Najwyższy we wcześniejszym wyroku z 28.06.2002 r. (I CKN 378/01), LEX nr 55560, w którym wskazał, bez szerszego uzasadnienia, że oprocentowana umowa pożyczki nie jest umową wzajemną.

[11] Tak również w nowszym orzecznictwie wyroki SA w Warszawie: z 15.12.2021 r. (I ACa 448/18), LEX nr 3304528; z 25.11.2021 r. (I ACa 266/18), LEX nr 3305767; z 25.11.2020 r. (VI ACa 779/19), LEX nr 3145135.

[12] Wyrok SA w Warszawie z 25.01.2022 r. (I ACa 665/21), LEX nr 3330145; zob. też wyrok SA w Białymstoku z 9.11.2017 r. (I ACa 448/17), LEX nr 2412768.

[13] Uchwały te w omawianym zakresie aprobująco przywołał również Sąd Najwyższy w nowszym wyroku z 3.02.2022 r. (II CSKP 459/22), LEX nr 3303544.

[14] Przed zmianą sygnatury: III CZP 85/21. Kwestii tej dotyczy również zagadnienie prawne skierowane do SN przez Rzecznika Finansowego, sygn. III CZP 126/22.

[15] A. Kawulski, Prawo…, s. 354.

[16] Wyrok SA w Warszawie z 4.12.2019 r. (I ACa 442/18), LEX nr 2770377.

[17] S. Grzybowski [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Ossolineum 1976, s. 708, A. Szpunar, O umowie pożyczki, Państwo i Prawo 1964, nr 7, s. 33, R. Blicharski, Konstrukcja prawna zobowiązań wzajemnych, Transformacje Prawa Prywatnego 2020, nr 2, s. 35.

[18] Ustawa z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 2439, ze zm.), dalej: „p.b.”.

[19] Wyrok SA w Warszawie z 20.10.2021 r. (I ACa 155/21), LEX nr 3259513.

[20] A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak), Warszawa 2022, LEX/el., komentarz do art. 496, teza 1.

[21] T. Wiśniewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III (red. J. Gudowski), Warszawa 2018, LEX/el., komentarz do art. 496, teza 5.

[22] A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks…, komentarz do art. 496, teza 1.

[23] Odmiennie T. Wiśniewski, Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym, Warszawa 1999, s. 125; wyroki SA w Warszawie: z 21.02.2022 r. (I ACa 103/21), LEX nr 3341132 i z 11.01.2022 r. (I ACa 601/20), LEX nr 3314648.

[24] Zob. pytanie prejudycjalne skierowane przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej [postanowienie z 12.08.2021 r. (I C 1297/21), LEX nr 3320802].

[25] Wyrok SA w Warszawie z 23.02.2022 r. (V ACa 700/21), LEX nr 3338750.

[26] R. Morek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (red. K. Osajda), Warszawa 2022, Legalis, komentarz do art. 498, nb. 23.

[27] M. Gamrot, Potrącenie ustawowe wierzytelności wyrażonych w różnych walutach, Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego 2014, nr 14, s. 51 i n.; M. Pyziak-Szafnicka [w:] System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 6 (red. A. Olejniczak), Warszawa 2014, s. 1149; W. Kurowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III (red. M. Fras, M. Habdas), Warszawa 2018, LEX/el., komentarz do art. 498, teza 11.

[28] Uchwała SN z 5.11.2014 r. (III CZP 76/14), OSNC 2015, nr 7–8, poz. 86.

[29] Co do przedawnienia roszczeń banku por. uchwałę (7) SN z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21), LEX nr 3170921.

[30] G. Sikorski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak), Warszawa 2022, LEX/el., komentarz do art. 498, teza 12.

[31] G. Stojek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III (red. M. Fras, M. Habdas), Warszawa 2018, LEX/el., komentarz do art. 496, teza 17; T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2013, s. 202.

[32] Co do zarzutu zatrzymania zob. wyrok SN z 24.11.1999 r. (I CKN 225/98), LEX nr 578030; co do zarzutu potrącenia zob. wyrok SN z 6.10.2006 r. (V CSK 198/06), LEX nr 327893.

[33] Wyrok SN z 26.06.2003 r. (V CKN 417/01), LEX nr 157326; wyrok SA w Poznaniu z 13.01.2020 r. (I ACa 1205/18), LEX nr 2956811.

[34] G. Stojek [w:] Kodeks…, komentarz do art. 496, teza 19; T. Wiśniewski, Prawo…, s. 325.

[35] Jeśli wierzytelność stała się wymagalna po złożeniu odpowiedzi na pozew, wówczas wystarczające jest złożenie pisma obejmującego materialnoprawne oświadczenie o potrąceniu.

[36] Wyrok SN z 9.11.2011 r. (II CSK 70/11), LEX nr 1095816; orzeczenie SN z 1.12.1961 r. (IV CR 212/61), LEX nr 105849.

[37] Wyrok SN z 1.12.1961 r. (4 CR 212/61), OSPiKA 1962, nr 11, poz. 293.

[38] Wyrok SA w Szczecinie z 30.12.2021 r. (I ACa 632/21), LEX nr 3343032; zob. też wyrok SA w Gdańsku z 4.12.2022 r. (V ACa 340/21), LEX nr 3334528.

[39] G. Stojek [w:] Kodeks…, komentarz do art. 496, teza 18.

[40] Tak wyroki SA w Warszawie: z 11.10.2021 r. (I ACa 532/19), niepubl.; z 14.12.2021 r. (I ACa 547/21), LEX nr 3306447; z 21.02.2022 r. (I ACa 103/21), LEX nr 3341132.

[41] Uchwały te przywołano również w nowszym wyroku SN z 3.02.2022 r. (II CSKP 459/22), LEX nr 3303544.

[42] Wyrok SN z 7.01.2005 r. (IV CK 204/04), LEX nr 277849.

[43] Zgodnie z art. 499 k.c. potrącenie ma skutek retroaktywny. W jego następstwie zostają zniweczone skutki opóźnienia lub zwłoki stron w wykonaniu zobowiązania w okresie między skorzystaniem z prawa potrącenia a chwilą, w której potrącenie stało się możliwe. Dotyczy to obowiązku zapłaty odsetek, odszkodowania, kary umownej itd. (por. W. Kurowski [w:] Kodeks…, komentarz do art. 499, teza 9).

[44] Wyrok SA w Gdańsku z 4.02.2022 r. (V ACa 340/21), LEX nr 3334528; por. również wyrok SA w Warszawie z 25.01.2022 r. (I ACa 665/21), LEX nr 3330145 oraz wyrok SA w Białymstoku z 30.12.2021 r. (I ACa 402/21), LEX nr 3308369.

[45] Wyrok SA w Warszawie z 21.02.2022 r. (I ACa 103/21), LEX nr 3341132.

[46] Por. wyrok SA w Warszawie z 11.01.2022 r. (I ACa 601/20), LEX nr 3314648.

[47] Wyrok SA w Szczecinie z 8.06.2021 r. (I ACa 645/20), LEX nr 3225893.

[48] Wyrok SA w Warszawie z 20.10.2021 r. (I ACa 155/21), Legalis nr 2634420.

[49] Zob. uchwałę SN z 16.02.2021 r. (III CZP 11/20), LEX nr 3120579.

[50] Por. przykładowo wskazaną wyżej sytuację bezskuteczności zawieszonej umowy kredytu, kiedy kredytobiorca decyduje, czy złożyć oświadczenie sanujące bezskuteczność.

[51] M. H. Koziński, Glosa do wyroku SN z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 651/00, Przegląd Sądowy 2003, nr 10, s. 127; uchwały SN: z 7.05.2021 r. (III CZP 6/21), LEX nr 3170921 i z 16.02.2021 r. (III CZP 11/20), LEX nr 3120579.

[52] Wyrok SA w Warszawie z 25.01.2022 r. (I ACa 665/21), LEX nr 3330145.

[53] K. Zagrobelny [w:] Kodeks…, komentarz do art. 496, nb. 9.

[54] Wykładnia celowościowa mogłaby również, przykładowo, uzasadniać rozliczenie stron nieważnej umowy kredytu zgodnie z teorią salda, do czego jednak – jak wyjaśniono w dwóch uchwałach Sądu Najwyższego (III CZP 11/20, III CZP 6/21) – nie ma wystarczających podstaw prawnych.