Nowe regulacje w zakresie oceny zdolności kredytowej konsumentów

Monitor Prawa Bankowego 2023/4 Kwiecień

Celem artykułu jest omówienie najnowszych przepisów regulujących problematykę oceny zdolności kredytowej konsumentów ubiegających się o uzyskanie kredytu konsumenckiego. Przeanalizowany zostanie – obowiązujący od 18.05.2023 r.[1] – art. 9a u.k.k.[2], wprowadzony na mocy ustawy o przeciwdziałaniu lichwie[3]. Przepis ten znajduje zastosowanie wyłącznie do instytucji pożyczkowych[4], na które nakłada dodatkowe obowiązki w zakresie oceny zdolności kredytowej i określa skutki ich naruszenia. Wspomniana ustawa zmieniła definicję instytucji pożyczkowej[5], więc kwestia ta również zostanie omówiona. Dodatkowo zasygnalizowane zostaną – przyjęte lub procedowane – akty prawa unijnego, które w niedalekiej przyszłości regulować będą istotne aspekty związane z procesami oceny zdolności kredytowej.

Bartosz Wyżykowski

Ocena zdolności kredytowej

Na wstępie warto pokrótce wyjaśnić pewne różnice w terminologii, którą poszczególne akty prawne posługują się w kontekście zdolności kredytowej. W polskich aktach prawnych regulujących udzielanie kredytów zasadniczo mowa jest o ocenie zdolności kredytowej. W u.k.k pojęcie to zostało zdefiniowane i oznacza ocenę zdolności konsumenta do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami, w terminach określonych w umowie o kredyt konsumencki, dokonywaną przez kredytodawcę[6] (analogiczną definicję przewiduje art. 4 pkt 11 u.k.h.[7] oraz art. 70 ust. 1 zd. 2 p.b.[8]). Nie jest zrozumiałe, dlaczego definicje zdolności kredytowej zawarte w przywołanych aktach odwołują się wyłącznie do zdolności konsumenta do spłaty kapitału kredytu i odsetek, pomijając wszelkie pozostałe należności składające się na całkowity koszt kredytu[9]. Niezależnie od tego, w u.k.k. mowa jest również o analizie ryzyka kredytowego, choć przepisy nie wyjaśniają, co należy przez to rozumieć[10]. Dla porównania dyrektywa 2008/48, dyrektywa 2014/17 ani Projekt Dyrektywy[11], choć posługują się pojęciem oceny zdolności kredytowej (ang. assessment of creditworthiness; niem. Beurteilung/Prüfung der Kreditwürdigkeit), nie zawierają jego definicji legalnej.

W przepisach p.b. mowa jest z kolei zarówno o ocenie zdolności kredytowej, jak i o ocenie sytuacji finansowej i gospodarczej kredytodawcy (art. 74 i art. 75c ust. 3 p.b.), przy czym przepisy p.b. nie definiują ostatniego z tych pojęć. Ustawodawca nie wyjaśnia również, czy pojęcia te mają odrębne znaczenie normatywne, a jeżeli tak, to jak kształtują się owe odrębności. Uważam, że ocenę sytuacji finansowej i gospodarczej kredytobiorcy (zwłaszcza na potrzeby stosowania art. 75c ust. 3 p.b.) w zasadzie należałoby utożsamiać z oceną zdolności kredytowej, z tym że w pierwszym wypadku przepisy p.b. zdają się obejmować kredytobiorców, którzy są już stronami umowy kredytu. Tymczasem ocena zdolności kredytowej odnosi się również (jeżeli nie przede wszystkim) do podmiotów, które dopiero zamierzają zawrzeć taką umowę. Istotą oceny sytuacji finansowej i gospodarczej kredytobiorcy jest ustalenie, czy będzie on miał zdolność do spłaty kredytu wraz z kosztami.

Nowa definicja instytucji pożyczkowej

Jak zasygnalizowano na wstępie, ustawa o przeciwdziałaniu lichwie dokonała zmiany definicji instytucji pożyczkowej. Zmiana ta obowiązuje od 18.12.2022 r. (art. 7 pkt 1 lit. a w zw. z art. 14 pkt 1 u.p.l.). Do dotychczas obowiązującego katalogu kredytodawców, którzy nie są kwalifikowani jako instytucje pożyczkowe (art. 5 pkt 2a lit. a-c u.k.k.), dodano nowe podmioty, a mianowicie: krajową instytucję płatniczą, małą instytucję płatniczą, krajową instytucję pieniądza elektronicznego, unijną instytucję płatniczą oraz unijną instytucję pieniądza elektronicznego, w rozumieniu u.u.p.[12] w zakresie, w jakim udzielają one kredytu płatniczego, o którym mowa w art. 74 ust. 3 tej ustawy (nowy art. 5 pkt 2a lit. d u.k.k.). Oznacza to zawężenie definicji instytucji pożyczkowej w porównaniu do stanu dotychczasowego. Dostawcy usług płatniczych (dalej również: „dostawcy”) wskazani w art. 5 pkt 2a lit. d u.k.k. nie są kwalifikowani jako instytucje pożyczkowe tylko w zakresie, w jakim udzielają kredytu płatniczego, nawet jeżeli ma on charakter kredytu konsumenckiego[13].

Taki zabieg legislacyjny należy ocenić negatywnie. Prowadzi do sytuacji, w której ten sam dostawca usług płatniczych[14] (np. krajowa instytucja płatnicza) udziela kredytu konsumenckiego albo jako instytucja pożyczkowa (gdy spełniono przesłanki kredytu płatniczego), albo nie działając w takim charakterze (gdy kredyt nie jest kredytem płatniczym). Jeżeli zamierza oferować oba rodzaje kredytów, zobowiązany jest uzyskać status instytucji pożyczkowej (na potrzeby udzielania kredytów konsumenckich innych niż płatnicze). Nie unika więc stosowania dwóch reżimów prawnych, tj. wynikających z u.u.p. oraz u.k.k. Co więcej, przepisy u.u.p. i PSD2[15] nie wyłączają możliwości świadczenia usług płatniczych (transakcji płatniczych) wykonywanych w ciężar kredytu (konsumenckiego), który nie jest kwalifikowany jako kredyt płatniczy, np. przekaz pieniężny w ciężar kredytu (konsumenckiego). W takiej sytuacji po stronie dostawcy również powstaje obowiązek uzyskania statusu instytucji pożyczkowej.

Z przebiegu prac legislacyjnych wynika, że celem wprowadzanej zmiany było uniknięcie sytuacji, w której te same podmioty – w zakresie tej samej działalności – będą poddane dwóm reżimom regulacyjnym wynikającym z u.u.p. oraz u.k.k.[16]. Istotnie, brak konieczności uzyskiwania wpisu do rejestru instytucji pożyczkowych przez podmioty, które z założenia podlegają nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego (dalej: „KNF”), stanowi pewną korzyść. Niemniej, jak wskazano wyżej, często uzyskanie statusu instytucji pożyczkowej i tak okaże się konieczne. Zarazem wprowadzona zmiana niesie dalej idące konsekwencje. Wszystkie obecnie obowiązujące, jak również wprowadzane w przyszłości przepisy odnoszące się ściśle do instytucji pożyczkowych, w tym będący przedmiotem analizy art. 9a u.k.k., nie znajdują bezpośredniego zastosowania do dostawców, o których mowa w art. 5 pkt 2a lit. d u.k.k., w zakresie, o którym mowa w tym przepisie, chyba że ustawodawca wyraźnie postanowi inaczej.

Kończąc ten wątek, trzeba przypomnieć, że polskie przepisy u.u.p. regulujące instytucję kredytu płatniczego nie odpowiadają w pełni przepisom PSD2. W doktrynie słusznie się dostrzega, że ograniczenia wynikające z art. 18 ust. 4 PSD2 (który został implementowany w art. 74 ust. 3 u.u.p.) odnoszą się do kredytu udzielanego w związku z usługami płatniczymi poza obszarem państwa macierzystego dostawcy[17]. Nie przesądzając w tym miejscu, czy mamy do czynienia z nieprawidłową (błędną) implementacją prawa unijnego, nie ułatwia to wykładni pojęcia kredytu płatniczego na gruncie przepisów polskich. Nie należy wykluczać prounijnej wykładni tego pojęcia przez pryzmat art. 18 ust. 4 lit. b PSD2. Celem PSD2 (a wcześniej PSD1[18]) było bowiem określenie warunków dla kredytu, którego instytucje płatnicze miały udzielać z uwagi na posiadanie takiego statusu w kontekście ich działalności transgranicznej[19]. W odniesieniu do art. 16 ust. 3 i 5 PSD1 (którego odpowiednik obecnie stanowi art. 18 ust. 4 i 6 PSD2) Komisja Europejska stwierdziła, że przepisy te nie przewidują żadnych ograniczeń czasu trwania kredytu w krajowych przepisach dotyczących kart kredytowych[20]. Gdy (...)