Uboczne konsekwencje przyznania zastawnikowi prawa głosu z zastawionych udziałów

Monitor Prawa Bankowego 2023/06 Czerwiec

Zastaw na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jest powszechnie występującym zabezpieczeniem wierzytelności w polskiej praktyce bankowej. Zastawnikowi często przyznaje się możliwość wykonywania prawa głosu z obciążonych udziałów. Rozwiązanie takie wiąże się z ubocznymi konsekwencjami prawnymi, których nie zawsze są świadome strony transakcji finansowej. Na podstawie przepisów szczególnych zastawnik może stać się podmiotem powiązanym ze spółką, w której udziały zastawiono na jego rzecz[1].   

Tomasz Czech

W transakcjach kredytowych dotyczących finansowania projektów (ang. project finance) typowym elementem pakietu zabezpieczeń jest zastaw na udziałach w spółce celowej (ang. special purpose vehicle), którą założono w celu realizacji projektu. Ponadto zabezpieczenia tego rodzaju standardowo występują w transakcjach, których przedmiotem jest finansowanie przejęcia spółki (ang. acquisition finance). Mogą pojawiać się również w innych sytuacjach (np. gdy udziela się ogólnego finansowania na rzecz grupy kapitałowej).

W powyższych przypadkach zastaw na ogół obejmuje całość udziałów w spółce (posiadanych lub nabywanych przez kredytobiorcę albo jego wspólników). Rzadziej spotyka się obciążenie części udziałów, lecz w transakcjach finansowania korporacyjnego zazwyczaj przedmiotem zastawu jest wówczas pakiet kontrolny. Pakiet taki umożliwia kształtowanie składu zarządu oraz wywieranie wpływu na strategiczne decyzje gospodarcze w spółce.

Funkcje zastawu na udziałach

Podstawową funkcją zastawu jest zabezpieczenie wierzytelności na obciążonym przedmiocie (zob. art. 306 § 1 k.c.). Możliwość zaspokojenia się z wartości tego przedmiotu wyznacza rzeczywistą rangę zabezpieczenia w obrocie gospodarczym.

W przypadku gdy zastawiono udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, wartość tych udziałów jest pochodną kondycji przedsiębiorstwa spółki. Wykonanie zabezpieczenia w istocie pozwala wierzycielowi zaspokoić się z wartości, jaką przedstawia przedsiębiorstwo prowadzone przez spółkę. Na ogół przewyższa ona prostą sumę wartości poszczególnych składników ze względu na powstałe więzi organizacyjne, które tworzą podstawę do wypracowywania zysku w działalności gospodarczej spółki.

Pod względem ekonomicznym kluczowe znaczenie ma wielkość pakietu zastawionych udziałów w spółce. Jeżeli pakiet ten pozwala na uzyskanie kontroli nad spółką (zwłaszcza gdy obejmuje całość udziałów), wiąże się z nim dodatkowa, istotna wartość gospodarcza. W realiach rynkowych możliwość sprawowania kontroli właścicielskiej jest elementem wymiernym finansowo (tzw. premia za kontrolę). Wierzyciel, któremu przysługuje zastaw na pakiecie kontrolnym udziałów, w większym stopniu może zrealizować swoje interesy majątkowe w procesie wykonania zabezpieczenia (sądowym bądź pozasądowym). Na potrzeby zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności uzyskuje wyższą kwotę ze zbycia zastawionego przedmiotu. Swoje interesy – stosownie do o (...)