W ostatnim czasie w związku z rosnącymi stopami procentowymi, a w konsekwencji coraz wyższymi odsetkami od kredytów bankowych z oprocentowaniem zmiennym, obserwuje się zwiększone zainteresowanie zagadnieniami związanymi z restrukturyzacją konsensualną zadłużenia przedsiębiorstw. Celem niniejszego artykułu jest dokonanie analizy i porównanie istotnych postanowień umowy standstill oraz umowy o restrukturyzację zadłużenia przez umiejscowienie obu umów odpowiednio w procesie restrukturyzacji konsensualnej.

Artur Rutkowski

Umowy standstill oraz umowy restrukturyzacyjne zawiera się w pozasądowych procesach restrukturyzacji konsensualnej. Umowa standstill jest zawierana na wczesnym etapie tego procesu. W praktyce stanowi umowę tymczasową, która z reguły obowiązuje do czasu zawarcia umowy restrukturyzacyjnej stanowiącej trzon konsensualnego procesu restrukturyzacji. Obrazując umiejscowienie obu umów na osi czasu w tym procesie, można wskazać następujące modelowe etapy restrukturyzacji:

London Approach

Zarówno umowa standstill, jak i umowa o restrukturyzację są umowami dobrowolnymi. Na kanwie coraz częściej występujących restrukturyzacji dobrowolnych w latach 70. XX w. Bank Anglii wypracował kilka zasad, którymi musi charakteryzować się taka restrukturyzacja, aby miała szansę powodzenia[1]. Zasady te bezpośrednio przekładają się na charakter i kształt głównych postanowień umów standstill oraz umów o restrukturyzację. Stąd istotne jest ich skrótowe omówienie (dla przejrzystości – w podgrupach).

Po pierwsze – współpraca. Wierzycieli oraz dłużnika musi cechować gotowość do współdziałania. Przejawem tej gotowości powinno być m.in. powstrzymanie się przez wierzycieli od wypowiadania dokumentów finansowania oraz wzajemne przekazywanie pełnych i rzetelnych informacji związanych z restrukturyzacją zadłużenia na równoprawnych zasadach.

Po drugie – ramy prawne. Wierzyciele oraz dłużnik powinni działać w granicach prawa (zarówno powszechnie obowiązującego, jak i kontraktowego). W tym zakresie konieczne jest powołanie odpowiednich doradców prawnych oraz biznesowych, a zasady współpracy wierzycieli powinny zostać określone we właściwych umowach (w tym w umowie standstill oraz umowie restrukturyzacyjnej).

Trzecia kategoria dotyczy wzajemnego konsensu w sprawie uprzywilejowania ewentualnego nowego finansowania. Potrzebna jest zatem zgoda wierzycieli i dłużnika na nadanie takiemu finansowaniu (z reguły kredytowemu lub pożyczkowemu) preferencji co do pierwszeństwa oraz sposobu zaspokajania i zabezpieczenia.

W celu skonstruowania prawidłowego procesu restrukturyzacji konsensualnej wszystkie powyższe zasady muszą znaleźć odzwierciedlenie w postanowieniach umowy standstill lub, odpowiednio, umowy restrukturyzacyjnej.

Cele umów

W związku z umiejscowieniem umowy standstill na początku procesu restrukturyzacji konsensualnej jej nadrzędnym celem jest w rzeczywistości utrzymanie różnic w statusie wierzycieli na czas negocjacji restrukturyzacyjnych przy jednoczesnym zobowiązaniu do niepodejmowania działań egzekucyjnych, naprawczych lub upadłościowych względem dłużnika[2]. W przeciwieństwie do umowy standstill, w umowie restrukturyzacyjnej kładzie się zdecydowanie większy nacisk na zbudowanie nowych relacji między wierzycielami oraz zapewnienie ciągłości ich spłat przez m.in. uzgodnienie nowych warunków zrestrukturyzowanego zadłużenia, ustalenie zasad jego redukcji wobec wierzycieli czy zobowiązanie do przedpłat z nadwyżek finansowych lub zbycia określonych aktywów. Umowa restrukturyzacyjna jest także zwyczajowo podstawą dodatkowego zabezpieczenia spłat, a także zobowiązania do realizacji określonego dobrowolnego planu naprawczego przez dłużnika oraz warunków jego kontroli przez wierzycieli. Wspólnym elementem obu umów jest przede wszystkim zobowiązanie stron do wymiany informacji o sytuacji dłużnika.

Charakterystyka oraz strony umów

Zarówno umowa standstill, jak i umowa restrukturyzacyjna są umowami nienazwanymi, opartymi na zasadzie swobody kontraktowania. Obie umowy są zawierane zwyczajowo na czas określony z możliwością wypowiedzenia po spełnieniu zdefiniowanych przesłanek.

W zależności od specyfiki transakcji katalog stron tych umów jest taki sam albo zbliżony. Możemy wyróżnić następujące rodzaje stron, które kierują się odmienną motywacją w procesie restrukturyzacji konsensualnej[3].

Po pierwsze stronami obu umów są dłużnik główny oraz spółki z jego grupy (w roli współkredytobiorców lub poręczycieli, a czasami jedynie jako podmioty zobowiązane), co w praktyce oznacza jego spółki zależne. Wspólnik dłużnika niekiedy także jest stroną omawianych umów, np. gdy udzielił dłużnikowi pożyczek podporządkowanych lub zaciągnął zobowiązanie do dostarczenia mu określonego wsparcia (finansowego albo niefinansowego).

Po drugie stronami umów są wierzyciele finansowi (z reguły banki oraz ubezpieczyciele), a także inne podmioty udzielające profesjonalnego wsparcia finansowego dłużnikowi w postaci dłużnej lub kapitałowej (np. Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. oraz Polski Fundusz Rozwoju S.A.). W tym przypadku główną motywację do dokonania restrukturyzacji konsensualnej stanowi standardowo wyższy „odzysk” niż w scenariuszu windykacyjnym lub upadłościowym oraz ewentualne kwestie reputacyjne związane z danym projektem.

Po trzecie stronami umowy standstill oraz umowy restrukturyzacyjnej są z reguły główni wierzyciele handlowi dłużnika, którzy obawiają się utraty podstawowego kontrahenta. Należy jednak pamiętać, że oczekują oni uprzywilejowania wobec wierzycieli finansowych w związku z prowadzoną przez nich współpracą z dłużnikiem i wysokim ryzykiem jej kontynuacji.

Przystąpieniem do tego rodzaju umów nie są raczej zainteresowani wierzyciele publicznoprawni, w tym wierzyciele z tytułu podatków oraz innych opłat publicznoprawnych (np. urząd skarbowy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych czy organy administracji). Wynika to przede wszystkim z publicznoprawnego charakteru przysługujących im wierzytelności. Dłużnik może natomiast na drodze administracyjnej wnioskować o odroczenie lub umorzenie w całości albo części takich wierzytelności. Odbywa się to jednak poza zakresem omawianych umów.

Wybrane najważniejsze postanowienia umowne

Już na wstępie można postawić tezę, że zakres podstawowych zobowiązań dłużnika i wierzycieli w umowie restrukturyzacyjnejw dużej mierze odpowiada zakresowi zobowiązań wynikających z umowy standstill, z pewnymi odstępstwami wynikającymi z nieco odmiennego charakteru i celu obu umów. Występuje podstawowy katalog głównych postanowień, który pozostaje wspólny dla obu typów umów. Jego uzgodnienie w umowie standstill z dużym prawdopodobieństwem stanowi precedensowe rozstrzygnięcie w trakcie negocjacji treści analogicznych klauzul w umowie restrukturyzacyjnej.

Po pierwsze najistotniejsze są zobowiązania dłużnika związane bezpośrednio z jego finansowaniem[4]. Chodzi przede wszystkim o zobowiązanie do terminowego dokonywania płatności należnych wierzycielom (o ile umowa nie przewiduje czasowego ich wstrzymania), zakaz selektywnego zaspokojenia oraz nakaz równorzędnych spłat na rzecz wierzycieli (pari passu). Obie umowy z pewnością odnoszą się do ewentualnych finansowań zewnętrznych przez zobowiązanie dłużnika do nieustanawiania zabezpieczeń, których nie przewidziano w umowie standstill oraz, odpowiednio, umowie restrukturyzacyjnej. Obejmują także zobowiązanie dłużnika do niezaciągania zadłużenia finansowego bez zgody wierzycieli będących stronami tych umów.

Po drugie reguluje się zobowiązania dłużnika związane z rozporządzeniem majątkiem oraz powiązane z nimi szczegółowe obowiązki informacyjne dotyczące zwłaszcza sytuacji finansowej spółki i jej majątku. W tej grupie wyróżnić można zobowiązanie dłużnika do nieudzielania finansowania (w tym zakaz poręczania bądź gwarantowania spłaty zobowiązań innych podmiotów), zakaz rozporządzania składnikami majątku bez zgody wierzycieli, a także zobowiązanie dłużnika do niedokonywania wypłat na rzecz wspólników (np. w postaci dywidendy, zaliczki na poczet dywidendy, zwrotu pożyczek wewnątrzgrupowych).

Po trzecie występują zobowiązania dłużnika związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą. Wśród najważniejszych wymienić można zobowiązanie do dokonywania transakcji z podmiotami powiązanymi na warunkach rynkowych, kierowania przepływów pieniężnych przez rachunki banków będących stronami umowy (standstill lub restrukturyzacyjnej), a także terminowego regulowania należności publicznoprawnych.

Zobowiązania wierzycieli stanowią poniekąd korelat zobowiązań dłużnika. Wśród kwestii związanych bezpośrednio z bieżącym finansowaniem przede wszystkim wyróżnić należy zobowiązania do niewykonywania samodzielnie przez wierzyciela uprawnień w wyniku braku spłaty należności, gdy pozostali wierzyciele nie udzielili zgody na warunkach przewidzianych w umowie (standstill[5]lub restrukturyzacyjnej). Uzupełnia je zobowiązanie wierzycieli do powstrzymania się, aby żądać od dłużnika spłaty zobowiązań wynikających z dokumentów finansowania, z wyjątkiem płatności dozwolonych na podstawie omawianych umów. W związku z tym konsekwentnie zaciągane są zobowiązania do niewykonywania praw wynikających z zabezpieczeń ustanowionych na rzecz wierzyciela (przy czym dopuszczalne są ewentualne czynności zachowawcze), niepodejmowania czynności egzekucyjnych (w tym niewytaczania powództwa o zapłatę oraz niewystępowania o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu) oraz nieskładania wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika ani wniosku o otwarcie podobnych postępowań w jakiejkolwiek jurysdykcji.

Ponadto wprowadza się zobowiązania wierzycieli do zachowania aktualnego status quo, w szczególności powstrzymania się od żądania ustanowienia dodatkowych zabezpieczeń oraz niezmieniania warunków istniejących dokumentów finansowania. Bardzo często występuje także zobowiązanie wierzycieli do niedokonywania cesji oraz nieprzenoszenia całości lub części praw przysługujących im z tytułu dokumentów finansowania. Z punktu widzenia zachowania płynności finansowej dłużnika istotne jest zobowiązanie do nieobniżania kwoty udostępnianego mu finansowania, a w wypadku banków także zakaz blokowania mu dostępu do środków zgromadzonych na jego rachunkach bankowych.

Warto pamiętać o przemyślanym skonstruowaniu zasad demokracji konsorcjalnej wierzycieli w umowie standstill. Z pewnością staną się one rozwiązaniem precedensowym w negocjowaniu umowy restrukturyzacyjnej. Szczególną uwagę należy zwrócić na określenie roli agenta ds. restrukturyzacji po stronie wierzycieli oraz progów większości do podejmowania decyzji przez ich konsorcjum, z uwzględnieniem zakresu czynności wymagających zgody wszystkich wierzycieli. Dotyczy to także ustalenia większości wierzycieli, która może wnioskować o zmianę w dokumentach finansowania.

Należy zauważyć, że w obu umowach występują analogiczne, podstawowe przypadki naruszenia, oświadczeń dłużników i wierzycieli oraz zobowiązania do zachowania poufności. Umowa standstill stanowi precedens w danej transakcji. Prawdopodobnie w trakcie negocjowania umowy o restrukturyzację strony będą wzajemnie podnosić uzgodnienia wynikające z pierwszej umowy. Stąd tak ważne jest przemyślane skonstruowanie tych postanowień już na etapie przygotowywania umowy standstill. W porównaniu do pierwszej umowy generalne postanowienia w umowie restrukturyzacyjnej są bardziej rozbudowane i uzupełnione o specyfikę dalszych etapów transakcji (w szczególności ewentualnego nowego finansowania). Podstawowe konstrukcje są jednak zbliżone w obu umowach.

Choć umowa restrukturyzacyjna nie zastępuje istniejących umów finansowania, to bardzo często modyfikuje i ujednolica ich postanowienia. W szczególności dotyczy to zharmonizowania zobowiązań, oświadczeń oraz przypadków naruszenia, a także terminów spłat oraz marż w poszczególnych bilateralnych umowach kredytowych. W przeciwieństwie do umowy restrukturyzacyjnej, umowa standstill nie zawiera zazwyczaj mechanizmów dotyczących unifikacji postanowień istniejących umów finansowania, pakietu zabezpieczeń oraz warunków restrukturyzacji zadłużenia.

 Przesłanki wypowiedzenia

Katalog przesłanek wypowiedzenia obu umów zasadniczo jest do siebie zbliżony. Zależy od specyfiki transakcji[6]. Tak jak w przypadku postanowień głównych, katalog przesłanek wypowiedzenia umowy standstill stanowi precedens w negocjacjach odpowiednich klauzul umowy restrukturyzacyjnej. Dlatego bardzo ważne jest odpowiednie skonstruowanie tych przesłanek już w pierwszej umowie.

W każdym przypadku należy pamiętać o zastrzeżeniu możliwości wypowiedzenia umów w razie naruszenia postanowień związanych z:

Zakończenie

Umowa standstill oraz umowa restrukturyzacyjna są najistotniejszymi dokumentami finansowymi w transakcjach restrukturyzacji konsensualnej. Zawarta w danej transakcji umowa standstill stanowi zawsze swoisty precedens i bezpośrednio rzutuje na dalsze negocjacje oraz kształt postanowień ewentualnej umowy restrukturyzacyjnej. Z tego względu, choć umowa standstill jest zwyczajowo konstruowana na wcześniejszym etapie restrukturyzacji i negocjowana w znacznie krótszym czasie niż umowa restrukturyzacyjna, to postanowienia tej pierwszej umowymuszą zostać gruntownie przemyślane także w kontekście ewentualnej drugiej umowy. W związku z tym uzasadnione było przedstawienie najistotniejszych postanowień obu umów, które mogą mieć na siebie wzajemny wpływ, a także analiza ich modelowych rozwiązań i mechanizmów.

Artur Rutkowski
prawnik w kancelarii
Allen & Overy, A. Pędzich sp. k.

---

[1] Zob. K. Czerkas, B. Teisseyre, Restrukturyzacja zadłużenia przedsiębiorstw, Gdańsk 2016, s. 28.

[2] Por. M. Hyla, A. Szostak, Pozasądowa restrukturyzacja zadłużenia [w:] Restrukturyzacja i upadłość. Zagadnienia praktyczne (red. K. Wiater), Warszawa 2018, s. 42.

[3] Por. K. Czerkas, B. Teisseyre, Restrukturyzacja…, s. 210-225.

[4] Por. M. Hyla, A. Szostak, Pozasądowa…, s. 44-46.

[5] Por. M. Hyla, A. Szostak, Pozasądowa…, s. 47-48.

[6] Por. M. Hyla, A. Szostak, Pozasądowa…, s. 48.