Zakaz wyłączania lub ograniczania odpowiedzialności w outsourcingu bankowym

Monitor Prawa Bankowego 2024/09 Wrzesień

Outsourcing od wielu lat powszechnie występuje w sektorze bankowym. Pozwala bankom na istotną redukcję kosztów w swojej działalności, modernizację własnej struktury oraz skorzystanie z usług wyspecjalizowanych dostawców, w szczególności w dziedzinie technologii informatycznych[1]. Rozwój tej techniki gospodarczej w Polsce poważnie hamują obowiązujące – nieprzemyślane, niespójne oraz niedostosowane do współczesnych realiów – regulacje prawne. W dużej mierze wadliwie organizują ramy dozwolonego outsourcingu bankowego, wprowadzając nieuzasadnione ograniczenia normatywne.       

Tomasz Czech

Ponad 20 lat temu wprowadzono przepisy o outsourcingu bankowym do prawa polskiego (zob. art. 6a i n. p.b.[2])[3]. Przepisy te obowiązują od 1.05.2004 r.[4]. Kilka razy zostały istotnie zmodyfikowane. Ostatnie zmiany uchwalono w zeszłym roku[5].

W znacznej mierze – mimo wprowadzonych zmian – utrzymano restrykcyjny charakter reżimu prawnego obejmującego umowy outsourcingowe[6] zawierane przez banki z dostawcami[7]. W tej sferze przewidziano wiele obostrzeń prawnych oraz narzucono dość ścisły, choć z czasem złagodzony, nadzór publicznoprawny Komisji Nadzoru Finansowego nad wykorzystywaniem outsourcingu w działalności banków[8].

W obowiązującym reżimie od początku zamieszczono przepisy, które wprowadzały zakazy dotyczące wyłączania lub ograniczania odpowiedzialności w outsourcingu bankowym (art. 6b p.b.)[9]. Obejmowały one zarówno odpowiedzialność dostawcy wobec banku, jak i odpowiedzialność banku wobec klientów. Od 29.09.2023 r. regulacje te zostały zmienione oraz rozszerzone[10]. W niniejszym artykule zostanie przeprowadzona ich pogłębiona analiza prawna, ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy systemowej oraz funkcjonalnej.  

Regulacje outsourcingu w innych sektorach rynku finansowego

Przepisy, które – w początkowej postaci – przewidywały bezwzględny zakaz wyłączania lub ograniczania odpowiedzialności w outsourcingu bankowym (art. 6b p.b.), stały się wzorem dla polskich regulacji w innych sektorach rynku finansowego. Zakaz w zbliżonej postaci – bez zmian wprowadzonych w art. 6b p.b. w nowelizacji z 16.08.2023 r. – obowiązuje w przepisach o outsourcingu stosowanym przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe[11] oraz krajowe instytucje płatnicze[12]. Obecną formułę powołanego przepisu częściowo powielono natomiast w przypadku umów outsourcingowych, które zawierają firmy inwestycyjne[13] oraz spółki prowadzące rynek regulowany[14]. W sektorze ubezpieczeniowym – w zmienionej, zredukowanej postaci – zakaz, o którym mowa, odnosi się do odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za szkody wyrządzone ubezpieczającym, ubezpieczonym lub uprawnionym z umów ubezpieczenia, a także cedentom[15].

W prawie polskim podobnych ograniczeń nie wprowadzono odnośnie do outsourcingu stosowanego przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych[16] oraz zarządzających alternatywnymi spółkami inwestycyjnymi[17]. Unormowano je natomiast w szczególny sposób w odniesieniu do depozytariuszy[18]. 

Krótki przegląd regulacji prawnych, które obowiązują w poszczególnych sektorach rynku finansowego w naszym kraju, pokazuje ich niespójność, przypadkowość oraz chaotyczny charakter. Regulacje dotyczące wprowadzania ograniczeń odpowiedzialności w związku z zawieraniem umów outourcingowych – bez dostatecznych racji merytorycznych oraz powiązań systemowych – zostały istotnie zróżnicowane.

Regulacje unijne

Trzeba podkreślić, że art. 6b p.b. nie stanowi transpozycji żadnej dyrektywy Unii Europejskiej. W prawie unijnym – na poziomie dyrektywy albo rozporządzenia – nie uregulowano bowiem outsourcingu bankowego.

W Unii Europejskiej regulacje w sprawie zasad stosowania outsourcingu wprowadzono w aktach prawnych, które dotyczą m.in. rynku kapitałowego[19], rynku ubezpieczeniowego[20], funduszy inwestycyjnych[21] oraz ogólnie odporności cyfrowej instytucji finansowych[22]. W żadnym z tych aktów nie przewidziano regulacji, które odpowiadałyby zakazom wynikającym z art. 6b p.b. Zakazy w takiej postaci w ogóle nie występują w prawie unijnym.

Warto zaznaczyć, że outsourcing bankowy jest obecnie przedmiotem regulacji w unijnym soft law, tj. w wytycznych Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego[23]. Wytyczne te opisują wiele szczegółowych obowiązków instytucji kredytowych w związku ze stosowaniem tej techniki gospodarczej oraz zawieraniem umów outsourcingowych. Regulują m.in. wymaganą treść takich umów[24]. Nie obejmują natomiast zakazów, które odpowiadałyby restrykcjom przewidzianym w art. 6b p.b.

Nasuwa się wniosek, że w europejskim modelu regulacyjnym outsourcingu na rynku finansowym nie występuje odpowiednik obostrzeń unormowanych w art. 6b p.b. Na tym tle zakazy, które narzucono w omawianym przepisie, należy uznać za regulację nieuzasadnioną i przesadnie restrykcyjną.

Inne systemy prawne – wzmianka

Ograniczeń regulacyjnych, które wprowadzono w art. 6b p.b., nie przewidują wiodące systemy prawne innych państw członkowskich Unii Europejskiej (np. Niemiec, Francji, Holandii, Hiszpanii, Włoch). Podobne restrykcje nie występują również w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii ani Stanach Zjednoczonych. W państwach tych obowiązuje jedynie ogólna zasada, zgodnie z którą bank, którzy korzysta z outsourcingu, ponosi odpowiedzialność za należyte wykonywanie umów zawartych z klientami.

Na tle innych systemów prawnych kształt art. 6b p.b. stanowi zupełny ewenement normatywny. Ograniczenia, które wynikają z tego przepisu, należy uznać za rdzennie polski „wynalazek” ustawowy. Co istotne, brakuje przesłanek merytorycznych, aby twierdzić, że polski rynek bankowy – w kontraście do rynków innych rozwiniętych państw – wykazuje na tyle dużą specyfikę, że uzasadnia wprowadzenie takich szczególnych restrykcji nieprzewidzianych w pozostałych systemach prawnych.  

Cel oraz charakter prawny wprowadzonych zakazów

Niezbyt jasne są rzeczywiste przyczyny, które legły u podstaw uchwalenia art. 6b p.b. Nie ma o tym wzmianek w oficjalnych materiałach legislacyjnych. Można przypuszczać, że przepis ten wprowadzono w reakcji na wcześniej występujące przypadki sporów oraz nadużyć w związku z czynnościami, które były dokonywane z klientami przez agentów bankowych. Trzeba jednak zauważyć, że od początku art. 6b p.b. sformułowano znacznie szerzej. Obejmuje on całość umów outsourcingowych zawieranych przez banki, nie ograniczając się do umów agencyjnych.

Zasadniczym celem art. 6b p.b. jest ochrona klientów określonego banku, gdy korzysta on z outsourcingu. Przepis ten ma zapewnić im możliwość dochodzenia – na zasadach ogólnych – roszczeń o wynagrodzenie szkody, jaka powstała w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy outsourcingowej (ewentualnie umowy podoutsourcingowej). Zakazuje umownego ograniczenia lub wyłączenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną klientom banku. Trzeba jednak zauważyć, że w omawianym przepisie – co niespójne – dodatkowo rozszerzono ochronę na sam bank, jeżeli taka szkoda wystąpiła (zob. art. 6b ust. 1 p.b.). Podmiotem chronionym jest zatem nie tylko klient, lecz również bank[25].  

Analizowany przepis – poza ochroną interesów indywidualnych – ma także wymiar ogólny. Pośrednim celem art. 6b p.b. jest zapewnienie stabilności systemu bankowego. Przepis ten – w powiązaniu z wieloma odrębnymi regulacjami – ma zapobiegać przeniesieniu na klientów potencjalnych negatywnych konsekwencji korzystania przez banki z outsourcingu. Zmierza do ograniczenia ryzyka systemowego, którego materializacja – w postaci szkód wyrządzonych wielu klientom – mogłaby generalnie podważyć ich zaufanie do bezpieczeństwa banków, w szczególności bezpieczeństwa złożonych depozytów.

Normy, które wynikają z art. 6b p.b., odnoszą się do odpowiedzialności odszkodowawczej wobec klientów i banku. Z tego względu należy go zakwalifikować do kategorii przepisów cywilnoprawnych. Omawiany przepis ma jednak znaczenie również na płaszczyźnie publicznoprawnej. Jego stosowanie podlega nadzorowi administracyjnemu sprawowanemu przez Komisję Nadzoru Finansowego (zob. art. 133 ust. 1 pkt 2 p.b.).   

Biorąc pod uwagę brzmienie oraz cel analizowanego przepisu, należy uznać go za przepis bezwzględnie obowiązujący[26], z tym że – na zasadach określonych w art. 6b ust. 4 p.b. – dopuszczalne jest wprowadzenie ograniczeń odpowiedzialności dostawcy w umowie outsourcingowej. Naruszenie zakazów, które wynikają z art. 6b ust. 1 i 2 p.b., powoduje sankcję nieważności w odniesieniu do postanowień umowy wprowadzających niedozwolone wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności[27]. Umowa natomiast jest nieważna w całości, jeżeli z okoliczności wynika, że strony nie zawarłyby jej bez takich postanowień (art. 58 § 3 k.c.)[28]. Dodatkowo naruszenia powinności, o których mowa w art. 6b p.b., mogą skutkować nałożeniem sankcji publicznoprawnych w stosunku do banku (zob. art. 138 ust. 3 p.b.).

Zakres przedmiotowy oraz podmiotowy zakazów

W prawie polskim obowiązuje zasada swobody korzystania z outsourcingu w działalności bankowej[29]. Zasada ta podlega jednak różnorodnym ograniczeniom. Odnoszą się one m.in. do kształtowania treści zawieranych umów.

Zakazy oraz nakazy wynikające (...)