Przejęcie zastawionych instrumentów finansowych przez zastawnika

Monitor Prawa Bankowego 2024/12 Grudzień

Strony mogą przewidzieć ograniczenie przejęcia przedmiotu zastawu do jego części, której wartość pokrywa wysokość zabezpieczonej wierzytelności, ale jest to porozumienie skuteczne wyłącznie inter partes – między stronami stosunku zastawu (tzw. względny stosunek zastawu).

Wojciech Gibas

I. W glosowanym orzeczeniu Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną złożoną przez zastawcę. Skarga dotyczyła oddalenia powództwa o odszkodowanie, które zastawca skierował przeciwko biuru maklerskiemu prowadzącemu dla niego rachunek papierów wartościowych[1], na którym znajdowały się akcje spółki publicznej. Przedmiotem skargi była wykładnia przepisów regulujących sposób, w jaki biuro maklerskie[2] umożliwia zaspokojenie zastawnikowi, któremu przysługuje zastaw rejestrowy na takich akcjach[3].

Oceniając zasadność podstaw kasacyjnych, Sąd Najwyższy obszernie wypowiedział się w kwestii trybu, w jakim biuro maklerskie powinno realizować dyspozycje zastawnika przejmującego akcje na własność. Uzasadnienie tego orzeczenia zawiera elementy, które są interesujące z punktu widzenia zarówno doktryny prawniczej, jak i praktyki bankowej.

II. Pomiędzy biurem maklerskim (pozwanym) a zastawcą (powódką) obowiązywała umowa o świadczenie usług maklerskich, do której dołączono regulamin. Stanowił on w zakresie blokady – częste w praktyce – powtórzenie przepisów Rozporządzenia[4]. Z kolei zastawcę i zastawnika (pożyczkodawcę) łączył stosunek pożyczki pieniężnej oraz – wynikające z odrębnej umowy – zabezpieczenia na akcjach powódki w postaci zastawu zwykłego i zastawu rejestrowego, a także blokady. Do momentu wpisu do rejestru zastawów była to blokada autonomiczna o funkcji „pomostowej”, później zaś blokada techniczna związana z ustanowieniem zastawów.

Zastawca popadł w opóźnienie w spłacie pożyczki, co skutkowało wymagalnością zabezpieczonej wierzytelności. W konsekwencji zastawnik złożył zastawcy oświadczenie o przejęciu wszystkich (tj. 366 667) zastawionych akcji na własność oraz wystosował do biura maklerskiego żądanie przeniesienia na niego tych akcji. Należy zaznaczyć, że oświadczenie o przejęciu zostało złożone zastawcy jeszcze przed wpisem zastawu do rejestru zastawów. Zastawca następczo zawiadomił biuro maklerskie o ryzyku zachwiania jego stabilności finansowej na skutek przeniesienia tak istotnej liczby akcji i złożył dyspozycję przeniesienia tylko części z nich na zastawnika (tj. 305 344 akcji). Wywodził, że  ta część akcji wystarczy do pełnego zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności zastawnika.

Biuro maklerskie zrealizowało jedynie dyspozycję zastawnika, pomijając żądanie zastawcy. Na dzień rozpoczęcia czynności, które miały na celu wykonanie dyspozycji zastawnika, 305 344 akcje wystarczały do jego zaspokojenia. Natomiast w – przypadającej w kolejnym dniu roboczym – chwili zaksięgowania transferu akcji liczba ta nie była wystarczająca, ponieważ tego dnia spadły notowania spółki, której akcje przejął zastawnik. Dom maklerski wówczas, zgodnie z żądaniem zastawnika, przeniósł na jego rachunek resztę zastawionych akcji (łącznie 366 667).

III. Warto w tym miejscu przypomnieć, że przejęcie na własność przedmiotu zastawu rejestrowego stanowi jedną z konkurencyjnych form zaspokojenia zastawnika. Przewaga tej formy nad pozostałymi dopuszczalnymi ustawowo sposobami zaspokojenia polega przede wszystkim na znacznym uproszczeniu procedury i swobodzie w dysponowaniu przez zastawnika przejętym przedmiotem zastawu[5]. W art. 22 ust. 1 pkt 1 u.z.r.[6]< (...)