Ochrona rachunku bankowego dłużnika w prawie niemieckim – Pfändungsschutzkonto

Monitor Prawa Bankowego 2024/02 Luty

P-Konto to niemieckie rozwiązanie systemowe, którego ideą jest zapewnienie wolnej od egzekucji kwoty środków niezbędnych jednostce do egzystencji. Bank jest i pozostaje jednym z głównych aktorów koncepcji P-Konta. Gdy otrzyma żądanie aktywacji ochrony i brak jest przeciwwskazań, nadaje oraz wprowadza do systemu ochronę w postaci automatycznie przypisanych i wyliczanych limitów, które stają się aktywne w razie zajęcia. Ta konstrukcja prawna wpisuje się w ogólnoeuropejskie tendencje ochrony osób fizycznych o statusie konsumenta jako słabszych uczestników rynku. Jest to również zachęta dla wierzycieli do odpowiedzialnego pożyczania. Przerzuca bowiem na wierzycieli ryzyko braku zaspokojenia przez najbiedniejszych dłużników.

Patrycja Tomala

W prawie niemieckim istnieje rozwiązanie wprowadzone na poziomie federalnym w 2010 r. na podstawie Pfändungsschutzkonto-Einführungsgesetz (P-KontoEG), które ma na celu ochronę rachunku bankowego dłużnika, znane jako Pfändungsschutzkonto lub P-Konto. Jest to „wariant” rachunku osobistego dający swoiste uprawnienie osobie fizycznej do zabezpieczenia przed egzekucją posiadanych środków pieniężnych, bez względu na źródło ich pochodzenia[1]. P-Konto przysługuje wyłącznie osobom fizycznym i wyłącznie na indywidualnych rachunkach bieżących.

Pierwotnie banki zakładały P-Konta jako nowy typ rachunku bankowego o nazwie zawierającej element, który wskazywał na zajęcie: „Pfändung” lub P-Konto. Sprzyjało to systemowej stygmatyzacji posiadacza rachunku. Wydaje się, że sama nazwa ustawowa „Pfändungschutzkonto” mogła wzmocnić tendencję do postrzegania P-Konta jako nowego rodzaju rachunku bankowego. Dalsza ewolucja tej koncepcji zmierzała jednak konsekwentnie w stronę uznania struktury P-Konta jako „maski ochronnej” w istniejącym rachunku bieżącym osoby fizycznej, a nie konta sui generis. Ostatecznie P-Konto stało się integralną częścią istniejącego rachunku bieżącego osoby fizycznej.

W 2021 r., kiedy P-Konto było już dobrze zakorzenioną częścią niemieckiego systemu prawnego, weszła w życie jego pierwsza „duża” nowelizacja[2]. Późniejsza nowelizacja[3] nie była już tak spektakularna. Dotyczyła m.in. corocznego dostosowywania tabeli kwot obejmujących wartości wolne od zajęcia.

Zasada 1 – po pierwsze człowiek

Niemieckie P-Konto jest wyrazem humanitarnego i praktycznego podejścia do egzekucji, pozwalając na oszczędność czasu i zaangażowania. Aktualne regulacje P-Konta znajdują się w niemieckim kodeksie postępowania cywilnego (ZPO)[4]: „Osoba fizyczna może w każdej chwili żądać od banku, aby prowadzone przez nią konto płatnicze było prowadzone jako konto chronione przed zajęciem. Zasada ta dotyczy również sytuacji, gdy na koncie płatniczym w chwili złożenia żądania występuje ujemne saldo. Konto chronione przed zajęciem może jednak być prowadzone wyłącznie na zasadzie salda dodatniego”[5].

P-Konto stanowi „przywilej”, którego celem jest ochrona egzystencji uprawnionej osoby fizycznej. Zasadniczy ciężar organizacyjny spoczywa na bankach[6], a jednocześnie odciąża osoby fizyczne, urzędy i sądy. Ustandaryzowanie i odformalizowanie procedury ustabilizowało praktykę banków, urzędów, wierzycieli i dłużników oraz ułatwiło im codzienne funkcjonowanie. Ideą P-Konta nie jest jedynie blokowanie środków w razie zajęcia, ale umożliwienie dłużnikom normalnego funkcjonowania, w tym dostępu do bankowości elektronicznej, przelewów i bankomatów[7]. Zagwarantowanie możliwości funkcjonowania jednostki dotkniętej egzekucją (m.in. przez dostęp do usług bankowych) to istotny sukces tej regulacji. Wspiera także ogólną zasadę gwarantującą każdej osobie fizycznej, przebywającej legalnie w Niemczech, prawo do posiadania rachunku bankowego[8]. Dostęp do rachunku bankowego wspomaga efektywne zarządzanie i kontrolę zarówno na poziomie państwa, jak i jednostki.

Zasada 2 – bank musi, człowiek może

P-Konto jest jedynym dostępnym instrumentem ochrony rachunku bankowego osoby fizycznej przed zajęciem. Nie istnieje inna możliwość ochrony przed zajęciem konta. Włączanie i wyłączanie tej funkcji jest bezwarunkowym prawem każdego posiadacza rachunku będącego osobą fizyczną. Skorelowany jest z nim obowiązek każdego banku działającego w Niemczech i prowadzącego konta osobiste. Prawo do odmowy istnieje jedynie w przypadku wystąpienia ustawowych przeszkód formalnych[9]. Prawo do aktywacji ochrony przysługuje wyłącznie osobie fizycznej, a nie bankowi. Nie wpływa na treść dotychczasowej umowy dotyczącej rachunku rozliczeniowego[10].

Pierwotnie pojawiła się wątpliwość, czy uruchomienie P-Konta wymaga – jako warunku koniecznego – istnienia w danym momencie zajęcia na rachunku, a „wyłączenie” tej funkcji wiąże się z koniecznością spełnienia egzekwowanego świadczenia albo wygaśnięcia tytułu zajęcia. W toku najpierw wykładni, a następnie nowelizacji przepisów kwestie te doprecyzowano na korzyść swobody i elastyczności dysponenta rachunku bankowego. To osobie fizycznej przysługuje prawo do ochrony oraz decydowania o jej wybranym modelu. Problem zajęcia lub spełnienia dłużnego świadczenia jest kwestią wtórną.

Banki starały się pierwotnie usuwać „niepożądanych” klientów przez m.in. wprowadzanie dodatkowych opłat, gdy uruchomiono ochronę P-Konta. Konsekwentna postawa sądów zapobiegła tej tendencji[11] i uchroniła rynek bankowy przed deformacją. Każda osoba fizyczna może zatem, według własnego uznania, zażądać od dowolnego banku, w którym posiada lub otwiera rachunek bankowy:

• udostępnienia funkcji P-Konta na obecnym rachunku, 
• otwarcia nowego rachunku osobistego jako P-Konta,
• przeniesienia P-Konta do innego banku,
• usunięcia funkcji P-Konta z obecnego rachunku.

Ani w pierwotnym brzmieniu, ani później, podczas nowelizowania przepisów, ustawodawca niemiecki nie zdecydował się na uregulowanie kwestii wypowiedzenia rachunku bankowego posiadającego aktywną ochronę przed zajęciem. Zastosowanie mają wtedy zasady ogólne dotyczące rachunków bankowych[12] lub szczególne reguły co do rachunku podstawowego (Basiskonto)[13]. Jeśli umowa o rachunek podstawowy przewiduje taką możliwość, bank może ją wypowiedzieć, zachowując przynajmniej dwumiesięczny okres wypowiedzenia, w następujących przypadkach:

• klient przez ponad 24 miesiące nie wykonał na koncie żadnej operacji płatniczej,
• klient nie spełnia już warunków umożliwiających zawarcie takiej umowy (...)