O przynależności majątkowej zastawu rejestrowego ustanowionego na administratora

Monitor Prawa Bankowego 2024/01 Styczeń

Instytucja administratora zastawu rejestrowego funkcjonuje w prawie polskim od ponad 20 lat. Uczestnicy obrotu często oraz chętnie korzystają z niej w praktyce. Budzi jednak nadal liczne wątpliwości oraz spory prawne. Najważniejsza kontrowersja dotyczy kwestii podstawowej: czy zastaw rejestrowy należy do majątku administratora, czy majątku zabezpieczonych wierzycieli? Kwestia ta wpływa na sposób rozstrzygnięcia wielu dalszych zagadnień prawnych związanych z problematyką administratora takich zabezpieczeń.

Tomasz Czech

Instytucję administratora wykorzystuje się do zabezpieczenia pojedynczym zastawem rejestrowym wielu wierzytelności, które przysługują różnym wierzycielom[1]. Zręby konstrukcyjne tej instytucji unormowano w art. 4 u.z.r.[2]. Zgodnie z art. 4 ust. 1 u.z.r. wierzyciel, którego wskazano w umowie zawartej z pozostałymi wierzycielami lub w układzie, może być upoważniony do zabezpieczenia zastawem rejestrowym wierzytelności przysługujących pozostałym wierzycielom i do wykonywania we własnym imieniu, ale na ich rachunek, praw i obowiązków zastawnika wynikających z umowy zastawniczej i przepisów prawa. Instytucję administratora można zastosować również w przypadku, gdy przeniesiono część wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym na inną osobę (art. 4 ust. 2 u.z.r.).

Odrębnie uregulowano zastaw rejestrowy, który zabezpiecza wierzytelności z tytułu dłużnych papierów wartościowych emitowanych w serii, np. obligacji (zob. art. 4 ust. 3-4 u.z.r.). Nie jest wtedy wymagane, aby wierzycieli imiennie oznaczyć w umowie zastawniczej. Należy natomiast ustanowić administratora na podstawie umowy zawartej między nim a emitentem. Administrator zastawu rejestrowego nie musi być wierzycielem z tytułu dłużnych papierów wartościowych.

Administrator hipoteki

W prawie polskim równolegle unormowano pokrewną instytucję administratora hipoteki. Wykazuje ona istotne zbieżności konstrukcyjne oraz funkcjonalne z administratorem zastawu rejestrowego. W obu przypadkach administrator jest zastępcą pośrednim, który wykonuje prawa i obowiązki z tytułu zabezpieczenia we własnym imieniu, lecz na rachunek zabezpieczonych wierzycieli[3]. Kształtu tych instytucji, niestety, nie skorelowano odpowiednio w obowiązujących przepisach, więc w pewnych aspektach wykazują one – niedostatecznie uzasadnione merytorycznie – odmienności normatywne.

Regulacja administratora hipoteki w naszym systemie prawnym ma charakter dwutorowy. Można wyróżnić dwa typy tej instytucji:

• administrator hipoteki na zasadach ogólnych (art. 68² u.k.w.h.[4]) oraz
• administrator hipoteki w celu zabezpieczenia wierzytelności z tytułu obligacji (art. 31 u.o.[5], poprzednio art. 7 u.o. z 1995 r.[6]).

Przynależność majątkowa hipoteki w razie powołania administratora

Spór o konstrukcję administratora zabezpieczeń w prawie polskim rozpoczął się od hipoteki. Konstrukcję tę oraz jej konsekwencje zaczęto oceniać w rozbieżny sposób. W piśmiennictwie sformułowano dwa stanowiska co do przynależności majątkowej zabezpieczenia hipotecznego, gdy skorzystano z instytucji administratora[7].

W myśl pierwszego poglądu, zawierając umowę o ustanowienie hipoteki w trybie art. 68² ust. 1 u.k.w.h., administrator nabywa ją do majątku zabezpieczonych wierzycieli[8]. Nie przysługuje mu bezpośrednio ustanowione zabezpieczenie. Wykonuje – jako zastępca pośredni – prawa z tytułu hipoteki, które należą do wierzycieli jako ich składniki majątkowe.

Zgodnie z drugim poglądem administrator, o którym mowa w art. 68² ust. 1 u.k.w.h., nabywa hipotekę do własnego majątku[9]. Nie stanowi ona części majątku zabezpieczonych wierzycieli. Uprawnienia z tytułu hipoteki przysługują wyłącznie administratorowi, lecz wykonuje on je – w roli zastępcy pośredniego – na rzecz zabezpieczonych wierzycieli.

Odrębnie ocenia się przynależność majątkową hipoteki, którą w drodze jednostronnej czynności prawnej ustanowiono w celu zabezpieczenia obligacji (zob. art. 31 u.o.; poprzednio art. 7 u.o. z 1995 r.)[10]. Toczy się podobna debata, czy w takim przypadku hipoteka należy do majątku administratora, czy majątku obligatariuszy[11].

Spór o przynależność zastawu rejestrowego do majątku administratora

Spór, o którym mowa, szybko przeniósł się na grunt administratora zastawu rejestrowego (art. 4 u.z.r.). W piśmiennictwie można – podobnie jak w przypadku administratora hipoteki – wyróżnić dwa stanowiska[12].

Według pierwszego poglądu administrator, który zawarł z zastawcą umowę zastawniczą, nabywa zastaw rejestrowy do majątku zabezpieczonych wierzycieli[13]. Stroną stosunku zastawu rejestrowego – w relacji z zastawcą oraz osobami trzecimi – są zabezpieczeni wierzyciele. Administrator, działając jako zastępca pośredni, wykonuje uprawnienia związane z zastawem rejestrowym, które należą do wierzycieli, oraz obowiązki, które na nich spoczywają. Prawo zastawnicze jest częścią majątku wierzycieli[14].

Stosownie do drugiego poglądu – w wyniku zawarcia umowy zastawniczej –administrator nabywa zastaw rejestrowy do własnego majątku[15]. Stosunek prawny zastawu rejestrowego łączy administratora z zastawcą i osobami trzecimi[16]. Podmiotami tego stosunku nie są zabezpieczeni wierzyciele. Zastaw rejestrowy nie stanowi części ich majątku.

Warto zaznaczyć, że w literaturze wyrażono także stanowisko pośrednie. Według tego stanowiska pierwszy pogląd jest aktualny odnośnie do administratora określonego w art. 4 ust. 1 u.z.r., a drugi pogląd (...)