Nieważność umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne

Monitor Prawa Bankowego 2024/05 Maj

Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 29 marca 2023 r. (II CSKP 1837/22)

Prowizja – oprócz odpłatności za dokonywane czynności bankowe – może zawierać w sobie element wynagrodzenia, skoro kredyt jest świadczeniem odpłatnym. W szczególności prowizja może obejmować ten element świadczenia, który wiąże się z kosztem ryzyka udzielenia kredytu.

Łukasz Węgrzynowski

I. Glosowane orzeczenie zasługuje na uwagę, gdyż stanowi dobry przykład trudności związanych ze stosowaniem prawa europejskiego na poziomie krajowym. Lektura uzasadnienia tego orzeczenia pokazuje jasno, że trudności dotyczą również Sądu Najwyższego, który postawił szereg tez rodzących zastrzeżenia.

Jakkolwiek – z uwagi na skąpo przedstawiony stan faktyczny – nie da się jednoznacznie przesądzić, czy rozstrzygnięcie jest trafne, to jednak można podnieść wątpliwości co do większości argumentów SN. Zastrzeżenia budzi zarówno sposób argumentacji w kwestiach unijnych, które wymagają zastosowania szczególnych schematów argumentacyjnych, jak i przyjęte kryteria oceny nieważności umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne. W ramach glosy skoncentruje się na tym drugim zagadnieniu, choć odniosę się też do pierwszego.

II. Spór sądowy dotyczył umowy kredytu gotówkowego na kwotę 146 407,76 zł, oprocentowanego według zmiennej stopy procentowej, która wynosiła 8,60% w stosunku rocznym. Po dwóch latach od zawarcia umowy pozwany przestał spłacać raty kredytu z uwagi na trudności finansowe. Ostatecznie żądanie powoda obejmowało zasądzenie od pozwanego kwoty 124 863,42 zł, wraz z odsetkami oraz kosztami procesu. Powód wywodził swoje roszczenie z braku terminowej spłaty kredytu, a następnie postawienia kredytu w stan natychmiastowej wymagalności.

Sąd pierwszej instancji zasądził od pozwanego na rzecz strony powodowej jedynie kwotę 54 833,79 zł. Uznał, że umowa zawierała klauzule abuzywne dotyczące głównego świadczenia kredytobiorcy, tj. kwoty kredytu, zasad i terminów spłaty kredytu oraz wysokości oprocentowania kredytu i jego zmiany. Stanowiły one essentialia negotii umowy kredytu. Konsekwencją uznania powyższych postanowień za niedozwolone jest nieważność umowy kredytu oraz zobowiązanie obu stron do zwrotu świadczeń.

Sąd drugiej instancji zmienił zaskarżony wyrok i zasądził od pozwanego na rzecz strony powodowej dalszą kwotę 45 187,53 zł. Sąd nie stwierdził abuzywnego charakteru § 8 umowy w zakresie, w jakim traktuje on o należnej od pozwanego na rzecz strony powodowej prowizji, oraz § 19 umowy uprawniającego obie strony do rozwiązania umowy za wypowiedzeniem, z zachowaniem 30-dniowego terminu wypowiedzenia. Uznał natomiast, że przesłanki abuzywności spełniają postanowienia odnoszące się do składki z tytułu przystąpienia do ubezpieczenia. Na tej podstawie przyjął, że zawarta przez strony umowa kredytu nie jest nieważna.

III. Sąd Najwyższy podtrzymał stanowisko Sądu Apelacyjnego i oddalił skargę kasacyjną pozwanego. Podkreślił, że nieważność umowy zawierającej klauzule abuzywne można przyjąć tylko w sytuacji, gdy usunięcie niedozwolonego postanowienia umownego doprowadziłoby do takiego zniekształcenia umowy, że na podstawie pozostałej jej treści nie dałoby się odtworzyć zakresu praw i obowiązków stron. Zaznaczył, że pogląd ten koresponduje z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13[1]. Wskazał, że brak możliwości dalszego funkcjonowania umowy w obrocie wynika zwłaszcza z odpadnięcia któregoś z koniecznych składników (essentialia negotii) nazwanej umowy kredytu.

Tego kryterium – zdaniem SN – nie spełnia klauzula dotycząca ubezpieczenia kredytu. Bez zakwestionowanej klauzuli dotyczącej w istocie prawnego sposobu zabezpieczenia kontraktu, o charakterze zewnętrznym, umowa kredytu mogła być realizowana w pozostałym zakresie. Postanowienie to nie należało do przedmiotowo istotnych postanowień umowy ani nie określało głównych świadczeń stron. Odpadnięcie tej klauzuli oznaczało tylko tyle, że powód nie miał dodatkowego zabezpieczenia, a pozwany nie musiał ponosić kosztów ubezpieczenia kredytu, w związku z czym pobrane koszty stanowiły świadczenie nienależne.

IV. Sąd Najwyższy nie stwierdził abuzywnego charakteru klauzuli przewidującej opłatę prowizyjną w wysokości 9565,29 zł (6,99% kwoty kredytu). Podkreślił, że zgodnie z przepisami prawa banki mają prawo do pobierania prowizji, pozwany mógł zapoznać się z treścią umowy, określenie prowizji było jednoznaczne, stanowiło procent ściśle określony od kwoty kapitału, a na prowizję w tej wysokości p (...)