Czy oddłużenie upadłego powinno skutkować wygaśnięciem hipoteki na mieniu osoby trzeciej?

Monitor Prawa Bankowego 2023/09 Wrzesień

Glosa do uchwały (7) Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2023 r. (III CZP 11/22)

Umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 ustawy z 28.02.2003 r. - Prawo upadłościowe, w brzmieniu obowiązującym przed 1.01.2016 r., skutkuje wygaśnięciem hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, ustanowionej na zabezpieczenie tej wierzytelności.

Rafał Adamus

I. Poruszany w komentowanej uchwale problem prawny jest bardziej uniwersalny, niż prima facie wynika z jej treści. Istnieje on także obecnie, bez względu na zmiany, jakie nastąpiły w przepisach p.u.[1]. Sprowadza się do prostego pytania: czy umorzenie zobowiązania upadłego skutkuje wygaśnięciem zabezpieczeń rzeczowych na mieniu osoby trzeciej?

W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione argumenty krytykujące pogląd zawarty w uchwale SN. Ponieważ opracowanie przygotowano jeszcze przed publikacją szczegółowego uzasadnienia uchwały, to może stanowić jedynie zapowiedź pełnej glosy.

II. Trudno przecenić znaczenie tego orzeczenia dla praktyki stosowania prawa. Uchwała w składzie 7 sędziów ma moc zasady prawnej i wiąże składy orzekające Sądu Najwyższego tylko wówczas, gdy tak postanowiono. Nawet gdy nie staje się zasadą prawną, to i tak będzie wywierać duży wpływ na orzecznictwo. Jej efektem, jak należy to oceniać, będzie poważne osłabienie instytucji hipoteki (czy w ogóle zabezpieczenia rzeczowego). Z kolei inflacja hipoteki nigdy nie jest korzystnym zjawiskiem, zwłaszcza w obecnych warunkach niepewności gospodarczej i finansowej.

Trudno nie dostrzec prodłużniczego wymiaru rozstrzygnięcia SN. Osoba trzecia, której mienie obciąża hipoteka, musi jednak liczyć się z tym, że wierzyciel hipoteczny zażąda od niej realizacji odpowiedzialności rzeczowej, a jej późniejszy regres może okazać się nieskuteczny z uwagi na niewypłacalność dłużnika osobistego. Komentowana uchwała w istocie statuuje pozaustawowe oddłużenie osoby trzeciej z jej odpowiedzialności rzeczowej.

Dotychczas prawo upadłościowe (podobnie jak prawo restrukturyzacyjne) było konstruowane w oparciu o aksjomat zachowania „równości” hipoteki w przypadku zaspokojenia wierzyciela w ramach upadłości, restrukturyzacji i na zasadach ogólnych. Wejście hipoteki w orbitę procedur związanych z niewypłacalnością nie prowadziło do jej dekompozycji względem ogólnych zasad zaspokojenia. W tym samym kierunku zazwyczaj podążała wykładnia prawa hipotecznego w orzecznictwie Sądu Najwyższego i innych sądów.

Spór co do statusu hipoteki na mieniu osoby trzeciej, na wypadek oddłużenia dłużnika osobistego, nie jest nowy. W literaturze przedmiotu, jeszcze przed wydaniem komentowanej uchwały, pojawiły się w tej materii przynajmniej dwa, całkowicie przeciwstawne, poglądy. Według pierwszego z nich umorzenie przez sąd upadłościowy zobowiązań upadłego (osoby fizycznej) nie narusza praw wynikających z zabezpieczenia rzeczowego ustanowionego na mieniu osoby trzeciej[2]. Zgodnie z drugim poglądem umorzenie zobowiązań upadłego uniemożliwia wierzycielowi późniejsze skorzystanie z takiego zabezpieczenia[3]. Niniejsze opracowanie w pewnych fragmentach będzie nawiązywało do tej dyskusji.

III. W pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie, jak wygląda ogólny, cywilistyczny model wzajemnych relacji w przypadku wielości stosunków prawnych służących zaspokojeniu jednego wierzyciela. W tym celu należy sięgnąć do przepisów o solidarności biernej. Otóż zgodnie z art. 373 k.c. zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników. W myśl art. 376 § 1 k.c., jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużni (...)