Odwalutowanie kredytu indeksowanego

Monitor Prawa Bankowego 2023/4 Kwiecień

Glosa do wyroku SN z 28 września 2022 r. (II CSKP 412/22)

Sąd Najwyższy nie podziela wyrażanego często w orzecznictwie stanowiska, że wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, że należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, co w konsekwencji prowadziłoby do niezwiązania umową w całości.

Tomasz Czech

I. Glosowany wyrok należy do licznych ostatnio orzeczeń Sądu Najwyższego poświęconych kredytom indeksowanym do waluty obcej. Poruszono w nim szereg skomplikowanych zagadnień prawnych. Niniejsza glosa zostanie ograniczona do analizy jednego z najbardziej doniosłych problemów związanych z konsekwencjami abuzywności klauzuli indeksacyjnej wprowadzonej do umowy kredytowej. Rozpatrzona zostanie kwestia dopuszczalności zastosowania tzw. odwalutowania kredytu.

II. Konstrukcja odwalutowania dotyczy kredytu indeksowanego do waluty obcej[1]. Kredyt taki jest udzielany w złotych, lecz jego suma jest waloryzowana w odniesieniu do wybranej waluty obcej na podstawie klauzuli indeksacyjnej zastrzeżonej w umowie kredytowej[2]. W związku z wprowadzoną indeksacją oprocentowanie zmienne kredytu w praktyce ustala się na podstawie wskaźnika właściwego dla tej waluty (np. LIBOR CHF odnośnie do franka szwajcarskiego[3]), powiększonego o marżę banku określoną w umowie. Wskaźnik ten jest skorelowany z walutą indeksacji. Kredytobiorca, który zaciąga takie zobowiązanie, ponosi ryzyko walutowe, jeżeli uzyskuje przychody w złotych lub nabywa nieruchomość (przedmiot finansowania) wycenianą w naszej walucie. Wysokość jego zobowiązania wobec banku z tytułu umowy kredytu zmienia się stosownie do wahań kursu waluty obcej (tj. waluty indeksacji).

Umowną indeksację kredytu wprost dopuszczają obecnie obowiązujące przepisy prawa (zob. np. art. 69 ust. 2 pkt 4a, art. 69 ust. 3 p.b.[4], z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z art. 6 ust. 1 u.k.h.[5]). W orzecznictwie Sądu Najwyższego powszechnie uznaje się, że rozwiązanie takie – zgodnie z zasadą swobody umów (art. 353¹ k.c.) – było możliwe również we wcześniejszym stanie prawnym[6].

Odwalutowanie kredytu następuje wtedy, gdy klauzula indeksacyjna okazuje się abuzywna wobec kredytobiorcy będącego konsumentem (zob. art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c.). Klauzula ta przestaje wiązać kredytobiorcę, lecz pozostała część umowy kredytowej zachowuje wówczas moc prawną (art. 385¹ § 2 k.c.). W konsekwencji umowa obejmuje kredyt udzielony w złotych. Kapitał kredytu stanowi suma początkowa wskazana w umowie i wypłacona kredytobiorcy w walucie polskiej. Zasady oprocentowania – mimo odpadnięcia klauzuli indeksacyjnej – nie ulegają natomiast zmianie. Kredyt nadal jest oprocentowany na podstawie wskaźnika właściwego dla waluty indeksacji powiększonego o marżę banku ustaloną w umowie (np. LIBOR 3M CHF plus 2 p.proc.).

W wyniku odwalutowania kredytobiorca przestaje ponosić ryzyko walutowe związane z kredytem. Ściślej rzecz ujmując, odpada niebezpieczeństwo zmian wysokości kapitału pozostającego do spłaty ze względu na wahania kursu waluty obcej. W pewnym zakresie ryzyko walutowe pozostaje po stronie kredytobiorcy w odniesieniu do oprocentowania, ponieważ czynniki kształtujące kurs waluty mają pośredni wpływ na fluktuację wysokości wskaźnika, który wyznaczono w umowie na stawkę bazową odsetek kapitałowych. Nie jest to jednak problematyczne dla kredytobiorcy dopóty, dopóki powoduje ustalenie kwoty odsetek na poziomie niższym w porównaniu do oprocentowania rynkowego kredytów udzielonych w złotych (bez indeksacji).

Co istotne, w omawianej konstrukcji pojawia się rozbieżność ekonomiczna między walutą kapitału kredytu pozbawionego indeksacji (czyli walutą polską) a stawką bazową oprocentowania, która jest właściwa dla waluty obcej wskazanej w klauzuli indeksacyjnej (np. LIBOR CHF). Innymi słowy, z perspektywy ekonomicznej wysokość odsetek ustala się z odniesieniem do innej waluty niż waluta kapitału, który stanowi podstawę naliczania oprocentowania. Kredyty na takich warunkach nie są oferowane na rynku bankowym. Odwalutowanie oznacza przekształcenie umowy kredytowej w postać, która – z uwagi na powyższą rozbieżność – w rzeczywistości nigdy nie zostałaby dobrowolnie zaakceptowana przez racjonalnie działające strony kierujące się rachunkiem ekonomicznym (zwłaszcza banki).

Termin „odwalutowanie”[7] nie jest zbyt czytelny ani zgrabny stylistycznie. Został już jednak powszechnie przyjęty w praktyce, do czego przyczyniła się m.in. jego zwięzłość oraz użyteczność. Obrazuje najważniejszy skutek prawny, który polega na zwolnieniu kredytobiorcy z ponoszenia ryzyka walutowego w odniesieniu do kapitału zaciągniętego kredytu. Z tego względu został zastosowany w niniejszej glosie.         

III. Kwestia odwalutowania kredytu indeksowanego stanowi wycinek ogólniejszej problematyki wpływu abuzywności poszczególnych klauzul na dalsze trwanie stosunku umownego między przedsiębiorcą a konsumentem[8].

W art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13[9] wyrażono zasadę ogólną, zgodnie z którą gdy postanowienie umowne okazało się abuzywne, a więc bezskuteczne wobec konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Zasadą jest trwałość umowy w niewadliwej części. W przepisie tym dodano jednak zastrzeżenie: „jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”. Gdy zaistniał taki wyjątek, umowa przestaje obowiązywać w całości[10].

W prawie polskim wprost transponowano zasadę ogólną. W myśl art. 385¹ § 2 k.c., jeżeli postanowienie kontraktowe – ze względu na abuzywność – nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Pominięto natomiast transpozycję wyjątku określonego w art. 6 ust. 1 in fine dyrektywy 93/13. Dość zgodnie przyjmuje się jednak, że taki wyjątek należy wyprowadzić w drodze wykładni prounijnej oraz funkcjonalnej. Nie sposób zaakceptować dalszego trwania stosunku obligacyjnego, gdy umowa w pozostałym zakresie – po wykluczeniu klauzul abuzywnych – w ogóle nie może wiązać stron (np. ze względu na brak minimalnych elementów zobowiązania).  

IV. W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE przyjmuje się, że konieczne jest podejście obiektywne do oceny kwestii, czy umowa może dalej obowiązywać po wyłączeniu postanowień abuzywnych[11]. W tej mierze nie uwzg (...)