Sprzeczność klauzuli indeksacyjnej z naturą zobowiązania

Monitor Prawa Bankowego 2022/10 Październik

Glosa do uchwały SN z 27 kwietnia 2022 r. (III CZP 40/22)

Sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej są postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu. Postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są nieważne, lecz nie wiążą konsumenta w rozumieniu art. 385¹ k.c.

Tomasz Czech

I. W glosowanej uchwale Sądu Najwyższego poruszono dwa istotne zagadnienia prawne. Po pierwsze dokonano analizy klauzuli indeksacyjnej zastrzeżonej w umowie kredytu w świetle natury stosunku prawnego (art. 353¹ k.c.). Po drugie ustalono relację między sankcją nieważności (art. 58 k.c.) a sankcją bezskuteczności wobec konsumenta (art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c.). Przyjęto, że pierwszeństwo ma sankcja bezskuteczności, gdy klauzula abuzywna jest sprzeczna z naturą zobowiązania.

II. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy – odwołując się do wcześniejszego orzecznictwa[1] – stanowczo stwierdził, że postanowienie umowne uzależniające wysokość świadczenia od swobodnego uznania jednej ze stron jest sprzeczne z naturą (właściwością) stosunku prawnego. Jeżeli dłużnik miałby w ten sposób określać wysokość własnego świadczenia, takie zastrzeżenie godziłoby w istotę zobowiązania. Jak zauważył Sąd Najwyższy, postanowienie oparte na schemacie „zapłacę tyle, ile będę chciał” nakazuje podać w wątpliwość rzeczywistą wolę zaciągnięcia zobowiązania. Z kolei gdy wprowadza się postanowienie zezwalające wierzycielowi na swobodne określenie wysokości świadczenia drugiej strony, oddaje się tę stronę we władzę wierzyciela. Może on bowiem dowolnie wpływać na jej sytuację ekonomiczną, odpowiednio kształtując wysokość świadczenia. Sprzeczność z naturą stosunku zobowiązaniowego w tym przypadku polega na wprowadzeniu do jego treści elementu nadrzędności jednej ze stron i podporządkowania drugiej. Jest to rozwiązanie obce stosunkom zobowiązaniowym oraz – ujmując rzecz bardziej ogólnie – stosunkom prywatnoprawnym.

Sąd Najwyższy zaznaczył, że sprzeczność, o której mowa, dotyczy przypadków, gdy określenie wysokości świadczenia kontrahenta (w tym kursu waluty) ma nastąpić jednostronnie, bez odniesienia do obiektywnych i weryfikowalnych kryteriów. Możliwość ukształtowania treści stosunku prawnego w pewnej części przez jedną ze stron nie pozostaje w sprzeczności z istotą zobowiązania, jeżeli wskazane są (nawet na znacznym stopniu ogólności) kryteria, według których ustalenie powinno nastąpić. Kryteria te mogą być wyznaczone w umowie stron lub ustawie.

Sąd Najwyższy stwierdził, że w prawie polskim nie ma ogólnej normy, która pozwalałaby na uzupełnienie stosunku prawnego o kryteria określenia treści świadczenia, gdyby strony powierzyły takie uprawnienie jednej z nich, a same tych kryteriów nie ustaliły. Wyprowadził stąd wniosek, że sprzeczne z naturą stosunku jest postanowienie pozostawiające stronie pełną dowolność w tym zakresie. Gdyby takie kryteria zostały przewidziane, odpowiednie postanowienie umowne mogłoby zostać uznane za dopuszczalne (co najmniej w stosunkach innych niż konsumenckie).

Na koniec Sąd Najwyższy zauważył, że kryterium, za pomocą którego strona określa wysokość świadczenia (w tym ustala kurs waluty obcej), w szczególnych sytuacjach może wynikać z innych czynników niż treść oświadczeń woli. Chodzi o czynniki, które na podstawie art. 56 k.c. współkształtują treść stosunku prawnego, tj. zasady współżycia społecznego lub ustalone zwyczaje. Kwestia ta – jak zastrzegł SN – wymaga jednak analizy konkretnych przypadków.

III. Przedstawiony pogląd Sądu Najwyższego – w mojej ocenie – jest przekonujący i trafny. W prawie cywilnym jedna strona nie może stać się pełnym „władcą” drugiej strony, uzyskując kompetencję do arbitralnego kształtowania jej pozycji w stosunku prawnym (tj. ustalania praw i obowiązków). Granice kształtowania tej pozycji muszą zostać oznaczone, aby chronić autonomię drugiej strony przed dyktatem jej kontrahenta. Gdy przysługuje mu uprawnienie do określenia treści świadczenia (w tym wyznaczenia sumy świadczenia pieniężnego), należy ustalić – w czynności prawnej albo na podstawie przepisów prawa – obiektywne i weryfikowalne kryteria, którymi powinien się posłużyć, wykonując swoją kompetencję. Zapobiega to pełnemu uzależnieniu jednej strony od arbitralnej decyzji drugiej strony zobowiązania. Uniemożliwia nadanie stosunkowi cywilnoprawnemu, który opiera się na zasadzie autonomiczności podmiotów, cech właściwych stosunkowi administracyjnoprawnemu, czyli podporządkowania jednego podmiotu władztwu innej osoby. P (...)